Wist je dat... - dode metaforen

Omdat ik in het examenjaar zit moet ik voor school een profielwerkstuk maken. Mijn PWS gaat over metaforen. Ik wil graag onderzoeken wat voor rol metaforen in het Nederlands spelen. Een deel van mijn PWS bestaat uit een eigen onderzoek hiernaar. Ik heb een enquête afgenomen in 4 klassen op mijn school om te kijken in hoeverre metaforen herkend worden en ook om te kijken of dode metaforen nog herkend worden. Want wist je dat die ook bestaan, dode metaforen?

Een normale metafoor

Een normale metafoor (om de kennis even op te frissen) is een vorm van beeldspraak. Je vergelijkt de werkelijkheid met een beeld. Denk bijvoorbeeld aan 'dat kind is een engel', maar ook bijvoorbeeld aan 'deze zwijnenstal moet nodig opgeruimd worden', of 'die berg is het dak van de wereld'. Een metafoor kan om verschillende redenen gebruikt worden, bijvoorbeeld om de tekst te verfraaien, of om iets te verduidelijken. Bovenstaande voorbeelden van metaforen zijn "levende" metaforen. Wij herkennen ze echt nog als metafoor. Maar denk eens aan het woord 'stoelpoot'. Zou jij dat nog een metafoor noemen?

Een dode metafoor

Waarschijnlijk niet. Dode metaforen zijn namelijk al zo normaal voor ons geworden, dat we niet meer doorhebben dat het ooit een metafoor was. Een paar voorbeelden:

• In het voorbeeld van de 'stoelpoot' zien we het woord 'poot' terug, wat eigenlijk slaat op de poot van een dier. Maar we hadden een woord nodig voor wat wij nu stoelpoot noemen, dus we hebben dat woord 'poot' van de dieren geleend. 
• Het woord 'hoofdstad'. Het belangrijkste van een lichaam wordt gebruikt om de belangrijkheid van een stad weer te geven. 
• Ook 'indruk', in de zin van 'het maakte veel indruk op mij', is een dode metafoor. Een indruk is letterlijk zoiets als wanneer je je vinger in een spons duwt. Dan 'druk' je er 'in'. Maar nu is dat beeld gebruikt om weer te geven wat er gebeurt als iets veel indruk op je maakt (tja, een ander woord hebben we er dus niet voor..). 
• 'Ontdekken' is ook een goed voorbeeld. Eerst was iets toegedekt (dus nog niet bekend), nu wordt het letterlijk ont-dekt (dus bekend gemaakt). 
• Denk ook eens aan 'eenvoudig'. Als iets maar één keer gevouwen is en niet twintig keer, dan is het simpel. Eenvoudig dus. Dat beeld (van een papiertje dat één keer gevouwen is) wordt gebruikt om weer te geven hoe simpel een zaak is.

Dit klinkt allemaal misschien best logisch, maar toch valt het nog niet mee om een dode metafoor in het echt te herkennen. Zo blijkt ook wel uit mijn eigen onderzoek, waarvan ik de resultaten nu aan het verwerken ben. Maar als je er even bij stil staat, zijn er ontelbaar veel dode metaforen in de taal te vinden. Probeer er maar eens op te letten, en je zult versteld staan!

Griep

Er doet weer eens een griep de ronde... Een griepepidemie zelfs. Waar komt dat woord 'griep' vandaan?

Grippe

'Griep' komt van het Franse woord 'grippe', dat 'epidemische verkoudheid' betekende. Dit is hetzelfde woord als het oudere 'grippe', wat 'klauw, haak, of greep' betekende. Beide woorden komen dan ook van het werkwoord 'gripper', oftewel 'grijpen'. Letterlijk is 'griep' dus een 'ziekte die snel toeslaat', of 'een ziekte die je vastgrijpt'. En dat klopt ook wel, want je bent vaak het slachtoffer voordat je het doorhebt.

Epidemie

En waar komt dan dat 'epidemie' vandaan? Dat woord is opgebouwd uit twee delen: het Griekse 'epi' ('bij') en het Griekse 'demos' ('volk'). Letterlijk betekent het 'onder/bij het volk'. Wij gebruiken het nu als woord voor een ziekte die zich opeens heel snel verspreid, maar eigenlijk kun je het in de letterlijke zin altijd bij een ziekte gebruiken. Elke ziekte is namelijk 'onder het volk'. Maar mettertijd heeft de betekenis zich ontwikkeld tot hoe wij het nu kennen en gebruiken we het alleen nog in bijzondere gevallen.

Boodschappen

Je kunt boodschappen doen en een boodschap verkondigen. Beide acties gebruiken hetzelfde woord. Waar komt dat 'boodschappen' vandaan? Albert vroeg het aan mij en ik heb het uitgezocht.

Bodeschap

Het woord 'boodschap' werd eerder gespeld als 'bodeschap', een samenstelling van 'bode' (gezant) en 'schap'. Dat achtervoegsel '-schap' betekende 'dat wat tot de taak van een persoon behoort'. 'Bodeschap' is dus letterlijk 'dat wat door een bode gedaan moet worden', of ook wel 'het ambt van bode'. De oorspronkelijke betekenis van een 'boodschap' was dan ook 'opdracht, zending, bericht'.

Boodschappen doen

Met deze betekenis 'het ambt van bode', kon men bijvoorbeeld zeggen: een trompet werd in boodschap verzonden. Hier was de betekenis dus 'opdracht'. Daar vanuit kon het zich makkelijk ontwikkelen tot 'bericht' en 'bestelling'. Dat lijkt al een beetje op hoe wij nu 'boodschappen' definiëren. Maar een 'bestelling' is nog passief, je laat het door een ander doen, terwijl wij nu meestal zelf actief zijn. Wij doen boodschappen meestal zelf. Die combinatie van 'boodschappen' en 'doen' is al vanaf het Middelnederlands (1200 n.C.) bekend. Maar de betekenis die wij daar nu voor hebben, 'inkopen doen', komt pas voor het eerst voor rond 1870. 

Beleefd

Beleefd zijn wordt gezien als een goede eigenschap. Het is dan ook vaak het streven van ouders om hun kind enige beleefdheid bij te brengen. Helaas lukt dat niet altijd even goed, maar dat is eigenlijk ook niet zo gek als je kijkt naar de oorspronkelijke betekenis van dit woord.

Ervaren

'Beleefd' is het voltooid deelwoord van 'beleven', oftewel 'ervaren'. Als voltooid deelwoord van 'beleven' in de zin van 'ervaren' kun je zeggen: hij heeft (iets) beleefd. Maar je kunt ook zeggen: hij is beleefd. In de letterlijke zin bedoel je dan ook dat diegene veel heeft meegemaakt, maar inmiddels bedoelen wij met zo'n zinnetje meer dat diegene goede manieren heeft.

Van ervaren naar welgemanierd

Hoe is die overgang van 'ervaren' naar 'welgemanierd' tot stand gekomen? Waarschijnlijk doordat iemand met veel ervaring geleerd heeft om zich in gezelschap goed te gedragen. Diegene heeft daardoor goede manieren gekregen.

En om even weer terug te komen op het kind dat moet leren beleefd te zijn: de etymologie van dit woord verklaart misschien wel waarom het zo lastig kan zijn een kind beleefdheid te leren. Beleefdheid zou je dus namelijk krijgen uit levenservaring, iets wat je niet aan een kind kunt leren.. Maar er is nog hoop, levenservaring (en hopelijk dus ook die beleefdheid) komt vanzelf! ;) 

Slaaf

Een 'slaaf' (al dan niet met hoofdletter) kan op twee dingen duiden, namelijk ofwel een persoon die bezit is van een ander, of een persoon die tot een Slavisch volk behoort. Verwarring ontstaat dan ook makkelijk als je het hebt over 'slaven'. Is het toeval dat dit ene woord deze twee betekenissen heeft?

slaaf of Slaaf? 

Ons woord 'slaaf' is ontleend aan het middeleeuws Latijnse 'sclavus', 'mens die eigendom is van een ander'. Dat woord zelf is afgeleid van 'Slavus', 'iemand van Slavische afkomst'. Dit 'Slavus' is weer afgeleid van het Griekse 'sklabos', wat 'onvrije van Slavische afkomst' betekende. Hier had je de twee betekenissen eigenlijk in één woord. Een 'slaaf' en een 'Slaaf' hebben dus inderdaad iets met elkaar te maken. Maar hoe kwam dit tot stand?

Slavernij

In de Middeleeuwen was er in grote delen van Europa slavernij. Duitsers, Vikingen en Byzantijnen namen tijdens plundertochten vooral op de Balkan hele volkeren gevangen en maakten hen tot lijfeigenen. Deze slaven/Slaven verhandelden ze weer en zo kwamen Slavische slaven (en dus ook het woord 'slaaf') overal terecht. De (Balkan-)Slavische afkomst van deze groepen verklaart de betekenisovergang van 'Slaaf' naar 'slaaf'. Door de tijd heen heeft de betekenis zich uitgebreid tot 'lijfeigene' in het algemeen en betekent het niet meer alleen 'Slavische lijfeigene'. 

Margarine

Voor nieuwe producten wordt meestal heel bewust een nieuwe naam bedacht, in tegenstelling tot eeuwenoude producten of zaken die in de loop van de tijd hun naam ontwikkeld hebben tot hoe wij het nu kennen. Nu is 'margarine' wel niet zo'n heel nieuw product meer, toch is anderhalve eeuw geleden, toen het product op de markt kwam, wel bewust de naam bij het product gekozen.

Oléomargarine

'Oléomargarine' was de naam die een Franse scheikundige aan het product gaf toen hij het mengsel introduceerde in 1869. 'Margarine' is hier een afkorting van. Het hoofdbestanddeel van het mengsel was een soort vet, dat al in 1813 door een andere Franse scheikundige 'margarine' genoemd werd. 

Margaron

Deze scheikundige, die als eerste dat soort vet met 'margarine' aanduidde, leidde de naam af van het Griekse 'margaron' (μαργαρον), door er het scheikundige '-ine' achter te plakken. De kleur van de vetbolletjes deden hem namelijk denken aan de kleur van een parel, wat de vertaling van 'margaron' is. De vertaling van 'margarine' heeft dus eigenlijk niets met voedsel te maken, maar met parels.

Roomboter of margarineboter? 

Je zou het niet denken, maar het woord 'margarine' is ouder dan het woord 'roomboter'. Eerst was er namelijk alleen 'boter'. Maar toen de margarineboter op de markt kwam als concurrent, wilden de producenten van de oude soort boter hun product specialer en herkenbaarder maken door er 'room-' voor te plakken. Je had toen dus een poosje 'margarineboter' en 'roomboter' naast elkaar, maar in Nederland werd het gebruik van 'margarine' in plaats van 'margarineboter' gepropageerd door mensen die vonden dat margarine ten onrechte boter werd genoemd. Uiteindelijk is 'margarine' daardoor de gebruikelijke vorm geworden, maar als je vraagt of iemand boter voor je wil halen, kun je wel nog steeds beide soorten verwachten. Blijkbaar zit het gevoel dat margarine ook boter is er nog wel steeds in. 

Oogappel

Sifra vroeg of ik wilde uitzoeken waar het woord 'oogappel' vandaan komt. Dat heb ik gedaan, maar het heeft eigenlijk een veel minder ingewikkelde uitkomst dan ik had verwacht!

Bijbel

Het woord 'oogappel' komt namelijk uit de Bijbel, zoals wel meer woorden en uitdrukkingen in het Nederlands. Voor ons betekent 'oogappel' als je het figuurlijk gebruikt zoiets als 'het dierbaarste wat je bezit'. In Zacharias 2:8 vind je dit terug: 'want wie u aanraakt, raakt Zijn oogappel aan'. 

Algemene taal

Ook in de Bijbel had het dus al de betekenis 'het dierbaarste wat je bezit'. Dit gebruik is uiteindelijk doorgedrongen tot de algemene taal. Dat het bestaat uit 'oog' en 'appel' is te verklaren door de ronde vorm van je oogappel, vergelijkbaar met een appel. Maar ook al heeft dit woord dus niet echt een heel spectaculaire ontwikkeling, het is toch leuk om te weten. Zo zie je de eeuwenlange christelijke cultuur van Nederland ook terug in onze taal.

Lelijk

Bij ons heeft 'lelijk' de tegenovergestelde betekenis van 'mooi'. Maar dat is eigenlijk best raar, als je het gebruikt in een zin als 'hij heeft zich lelijk bezeerd'. Want kun je je ook 'mooi' bezeren dan?

Ledelijk

Dit gebruik van 'lelijk' in zulke zinnen komt doordat het vroeger niet het tegenovergestelde van 'mooi' betekende. 'Lelijk' is namelijk afgeleid van 'ledelijk', zoals 'kwalijk' afgeleid is van 'kwadelijk'. Met 'lelijk' bedoelde men vroeger dus 'iets wat leed veroorzaakt'.

Lelijk vergissen

Maar hoe is de betekenis dan veranderd van 'iets wat leed veroorzaakt' naar 'het tegenovergestelde van mooi'? Waarschijnlijk heeft het zich van 'iets wat leed veroorzaakt' via 'iets wat onaangenaam is' naar 'iets wat niet mooi is' ontwikkeld. Maar de oude betekenis van 'iets wat leed veroorzaakt' werkt wel nog steeds door in het Nederlands. Daardoor kunnen wij nu nog rustig zeggen dat iemand zich 'lelijk vergist', zonder dat we gelijk bedoelen dat het geen mooie vergissing is. We bedoelen daarmee gewoon dat het een leed veroorzakende, oftewel pijnlijke, vergissing is. En zo kun je dus ook nog zeggen 'hij heeft zich lelijk bezeerd', ook al kun je je niet 'mooi bezeren'. De oude betekenis van 'lelijk' gebruiken we soms dus toch nog, ook al heeft 'lelijk' eigenlijk bij ons nu een heel andere betekenis. 

Ontslaan

Albert vroeg waar 'ontslaan' vandaan komt. Het woord wordt vaak gebruikt, zeker de laatste tijd. Maar waar komt het vandaan? Heeft het iets met 'slaan' te maken?

Ont-

Het stukje 'ont' in dit woord heeft niet de betekenis van 'beginnen te', zoals je bijvoorbeeld in het woord 'ontbijt' wel ziet. Het 'ont' in dit woord heeft namelijk de betekenis 'verwijdering van of uit iets'. 

Ontslaan, afdanken of laten gaan?

Waarom het stukje 'slaan' in dit woord zit is niet duidelijk, maar je zou het zo kunnen zien dat 'ontslaan' dus eigenlijk zoiets als 'met slaan iemand verwijderen' betekent. Hoe onaardig dit ook klinkt, 'ontslaan' heeft bij ons niet direct die negatieve lading. Het heeft zelfs een veel positievere lading dan bijvoorbeeld het woord 'afdanken', terwijl dit woord ('afdanken') juist van oorsprong heel positief is. Het betekende concreet 'iemand al dankend doen af- (weg-)gaan'. Maar inmiddels heeft 'afdanken' bij ons een heel negatieve lading over zich gekregen. Het voelt erger om 'afgedankt' te worden dan om 'ontslagen' te worden. Het lijkt er dus op dat de woorden 'ontslaan' en 'afdanken' zo'n beetje van gevoelswaarde hebben gewisseld. Wat kun je nou het best gebruiken? Misschien is de strategie van de Amerikanen nog wel het beste: iemand 'laten gaan'. 

Slecht en slechts

Ik weet nog wel dat ik als klein meisje de betekenis van 'slechts' aan mijn moeder vroeg. Zij vertelde mij dat ik het kon vervangen door 'alleen maar'. Ik vond het echt een heel vreemd woord! Het leek qua vorm zo op 'slecht', terwijl het er qua betekenis niets mee te maken had. Ik vond het maar raar. De vraag is natuurlijk of het wel waar is, dat ze qua betekenis niets met elkaar te maken hebben...

Glad/effen

'Slecht' heeft niet altijd de betekenis gehad die wij er nu voor hebben. Het betekende oorspronkelijk namelijk 'glad, effen', maar die betekenis is in geen enkele West-Germaanse taal meer terug te vinden. Tenminste, niet in het woord 'slecht' zelf. Wel in andere woorden die van 'slecht' zijn afgeleid. Een goed voorbeeld is het woord 'beslechten'. Als je iets 'beslecht', maak je een eind aan iets, oftewel dan vereffen je iets/maak je iets glad.

Eenvoudig

De betekenis van 'slecht' ging al gauw van 'glad, effen' naar 'zich niet boven iets anders verheffend' en van daaruit naar 'gewoon, eenvoudig' over. Zo zijn wij ook bij onze huidige betekenis van 'slecht' gekomen. Dat 'gewone, eenvoudige' werd namelijk geassocieerd met 'niet goed, minderwaardig'. De ontwikkeling is vergelijkbaar met die van het woord 'gemeen'.
Doordat de betekenis naar 'gewoon, eenvoudig' ging, kregen wij onze huidige betekenis voor het bijwoord 'slechts' dat ontstaan is uit 'slecht'. Het bijwoord 'slechts' geeft namelijk ook aan dat iets 'niet meer dan iets anders' is, oftewel dat het 'eenvoudig' is. De twee woorden hebben dus toch wel wat met elkaar te maken. Dat lucht op. ;)

Computeren en amputeren - de overeenkomst

Misschien heb je er nooit bij stilgestaan, maar in 'amputeren' en 'computeren' zit allebei het stuk 'puteren'. Hebben deze twee werkwoorden iets met elkaar te maken? En zo ja, hoe dan? Want dat ze nou in betekenis op elkaar lijken kun je bepaald niet zeggen...

Putare

Het deel wat 'amputeren' en 'computeren' gemeen hebben komt van het Latijnse werkwoord 'putare'. Dit betekende onder andere in de terminologie van wijnbouwers 'snoeien' of 'snijden'. 

Computare 

'Amputeren' is natuurlijk direct af te leiden van dit 'snoeien/snijden', maar ook 'computeren' staat hiermee inderdaad in verband, al moet je daarvoor nog wel wat meer achtergrondinformatie hebben. 'Putare', 'snijden', werd namelijk ook gebruikt voor het maken van inkervingen in een kerfstok. Dit werd dan 'imputare' genoemd. Als je deze inkervingen bij elkaar optelde, kreeg je het 'computare' waarvan ons woord 'computer', letterlijk dus 'rekenaar, rekentuig', ook is afgeleid. Twee woorden dus, die qua betekenis mijlenver van elkaar staan, maar in de oorsprong opvallende overeenkomsten hebben! 

Luipaard

Wie heeft het zich niet eens afgevraagd: waarom heet zo'n katachtig dier nou een 'lui paard'? Dat slaat gewoon helemaal nergens op. Ten eerste is een luipaard allesbehalve lui en ten tweede moet je wel erg scheel zijn om er een paard in te zien. Dus hoe zit het nou?

Leon Pardos

Ons woord 'luipaard' heeft niet altijd deze vorm gehad. Het komt namelijk via het Oudfranse 'leopart', het nog ouder Franse 'liepart' en 'leupart' en het Laatlatijnse 'leopardus' van het Griekse 'leopardos', wat gevormd was uit 'leon' en 'pardos'. Dat 'leon' had te maken met het feit dat het dier op een leeuw leek en 'pardos' betekende 'mannelijke panter'. Het dier werd gezien als een kruising van die twee dieren. 

De luipaard

Zoals te verwachten was, heeft ons woord 'luipaard' dus niets met een 'lui paard' te maken. Maar hoe komen wij dan aan die vorm? Net als bij heel veel andere woorden heeft ook hier volksetymologie weer een rol gespeeld. Het 'leon' werd namelijk door die volksetymologie aangepast tot 'lupen', wat 'loeren, iemand verraderlijk aanvallen' betekent, wat prima bij een luipaard past. Zo is dus het eerste deel van het woord, 'lui', erin geslopen. Het tweede deel is nog simpeler, want 'pardos' wordt natuurlijk makkelijk verbasterd tot 'paard'. Maar die verandering heeft nog een gevolg gehad, want de associatie met 'paard' heeft ook het woordgeslacht beïnvloed. Daarom zeggen we nu niet meer 'de luipaard', maar 'het luipaard'. Geen enkel deel van 'het luipaard' is dus meer hoe het bedoeld was, maar we snappen allemaal wat we ermee bedoelen en daar gaat het om. :) 

Komeet

Er is al een keer een stukje over 'planeet' geweest. In de etymologie van 'planeet' vielen twee dingen op. Ten eerste dat het uit het Grieks kwam, en ten tweede dat het gewoon een woord was voor het verschijnsel dat mensen vroeger zagen, namelijk dat planeten dwalen. Ook bij het woord 'komeet' zien we deze twee kenmerken weer terugkomen.

Kométes

'Komeet' komt via het Latijnse 'cometa' namelijk ook uit het Grieks, van het Griekse 'kométes'. Dit is afgeleid van 'koman', 'het haar laten groeien', dat weer afgeleid is van 'komé, 'het haar'. Nu zul je wel denken, wat heeft haar nou in vredesnaam met een komeet te maken? Maar dat zit hem in dat tweede kenmerk: het beschrijven van een verschijnsel.

Gehaarde ster

Het Griekse 'kométes' betekende letterlijk 'met lang haar'. En dat is inderdaad het verklaren van een verschijnsel, want als je een komeet ziet, zie je een staart die daar achteraan sleept alsof het lang haar is. Daarom wordt het woord 'staartster' soms ook wel gebruikt als er 'komeet' wordt bedoeld. Er is zelfs een keer 'gehaarde ster' gevonden als synoniem voor 'staartster' en 'komeet'. Maar dat was in 1668. Gelukkig maar, want wij weten nu wel beter. Een ster met haren? Kom nou toch.

Seizoen

Het is alweer een weekje herfst, een nieuw seizoen. De een heeft het liefst het hele jaar door hetzelfde seizoen, en voor de ander is de afwisseling van de seizoenen juist welkom. Een seizoen wordt ook wel een 'jaargetijde' genoemd, wat eigenlijk een veel normaler woord is voor ons, want 'seizoen' is eigenlijk best wel een onduidelijk woord. Hoe komt het aan deze vorm?

Seison

Om meteen maar even iets duidelijk te maken: 'seizoen' heeft niets met een zoen te maken. Het komt namelijk uit het Frans van 'saison' en het nog oudere Franse 'seison'. Die Franse woorden hadden onder andere de betekenissen 'tijdsverloop', 'geschikte tijd van het jaar' en 'jaargetijde'. Omdat het uit het Frans kwam werd vroeger in het Nederlands dan ook eerst 'saison', 'saisoen' en 'saizoen' geschreven. Dit klinkt natuurlijk vrijwel hetzelfde als 'seizoen', waardoor de spellingsverandering makkelijk heeft kunnen plaatsvinden.

Satio

Dit Franse 'seison' komt echter van een nog ouder woord, het Latijnse 'satio'. Dit betekende 'het zaaien', van het werkwoord 'serere', 'zaaien'. Naast de betekenis 'het zaaien', had het ook wel de betekenis 'zaaitijd'. Oorspronkelijk heeft het woord 'seizoen' dus maar één seizoen aangeduid, het zaaiseizoen, maar later is het op alle vier de jaargetijden toegepast en heeft het voor ons dezelfde betekenis als 'jaargetijde' gekregen. Het woord 'zaaiseizoen' is nu trouwens gewoon een normaal woord geworden, terwijl dat letterlijk genomen dus eigenlijk een soort pleonasme is. Toch wel grappig hoe taal kan veranderen. :) 

Sinister

Sommige woorden hadden oorspronkelijk een heel normale/neutrale betekenis, maar hebben door de jaren heen een positieve of juist negatieve bijklank gekregen. Denk bijvoorbeeld aan 'wijf', wat in de Middeleeuwen een heel normaal woord was voor 'echtgenote' (en dat is het nog steeds in het Engels), maar nu een hele negatieve lading in het Nederlands heeft. Ook 'stout' is zo'n woord. Vroeger betekende het 'moedig', maar door de eigenschap van het trotseren van iemand, en dus de associatie met eigenzinnigheid, werd 'stout' zijn steeds meer als ondeugd gezien. 'Sinister' is ook een woord wat een interessante betekenisverandering heeft doorgemaakt.

Links

Oorspronkelijk betekende dit Latijnse woord namelijk gewoon 'links, aan de linkerzijde'. Dit komt misschien van de Griekse gewoonte om zich bij het doen van voorspellingen naar het noorden te keren, waardoor het oosten, de gelukbrengende kant, aan de rechterhand kwam en daardoor het westen als de ongunstige kant werd gezien. Op die manier heeft de betekenis van het woord 'sinister' zich dan tot 'onheilspellend' kunnen ontwikkelen. Dit is echter niet helemaal zeker.

De bijklank van links

Maar hoe het ook zit met 'sinister', het hele verhaal rondom 'links' is gewoon een beetje vaag. Op de één of andere manier geeft de mens de voorkeur aan rechts. Denk bijvoorbeeld ook aan de uitdrukking 'iemand links laten liggen', waar ook in naar voren komt dat links de ongunstige kant is. En vooral vroeger werd een kind dat linkshandig begint met schrijven vaak aangeleerd om rechts te gaan schrijven. Ook in het verhaal rond het 'je linkerhand gebruik je op het toilet en je rechterhand bij het eten' dat in sommige culturen erg belangrijk is, zien we dat de linkerhand ondergeschikt moet zijn aan de rechterhand. Denk tot slot ook aan het woord 'link' dat 'gevaarlijk' betekent en ook in verband staat met 'links'. Ik denk dat het inmiddels gewoon een beetje in ons systeem zit ingebakken dat we links ongunstiger vinden. Al bedoel ik daarmee natuurlijk niet de politieke partijen die we links noemen, dat is weer een heel ander verhaal. ;)

Bessen, -bozen en -beien

Erik stuurde me een mailtje met de vraag of het 'boos' in 'framboos' en het 'bei' in 'aardbei' iets te maken hadden met 'bes'. In andere talen (zoals het Engels of Noors) hebben frambozen en aardbeien namelijk wel het woord voor 'bes' in hun naam (denk aan strawberry), maar in het Nederlands niet. Goeie vraag! Ik heb het voor je uitgezocht.

Bes

Ik begin maar bij het begin: waar komt het woord bes vandaan? 'Bes' komt van het oude woord 'basja'. Dit is een proto-Germaans woord, dus niet daadwerkelijk in geschriften gevonden, maar gereconstrueerd op basis van onderzoek en het vergelijken van verschillende talen die van de Germaanse tak zijn afgeleid. Van dat 'basja' zijn verschillende vormen afgeleid, zoals 'bees' of 'beze' (die allebei alleen nog in dialecten voorkomen), maar ook 'bezie', 'berie', 'ber' en uiteindelijk dus onze 'bes'. Mogelijk heeft dit 'basja' connecties met het Latijnse woord 'baca' (bes).

Framboos

Als we kijken naar de herkomst van 'framboos', is in ieder geval met zekerheid vast te stellen dat het uit het Frans komt, van het woord 'framboise'. De verdere herkomst is niet helemaal zeker, maar waarschijnlijk komt dat Franse woord van een Frankisch woord: 'brambesi' (letterlijk 'braambes'). Dit woord is samengesteld uit twee delen die corresponderen met 'braam' en 'bezie'. De f is er waarschijnlijk in geslopen onder invloed van het Oudfranse 'fraie' dat 'aardbei' betekende. Het 'bezie' (dat het Frans naar haar eigen taalregels heeft vervormd naar 'froise') zagen we net al in de etymologie van 'bes' voorbijkomen. Het 'boos' in 'framboos' heeft dus zeker wel met ons woord 'bes' te maken, ook al is dat op het eerste gezicht niet zo duidelijk als in andere talen.

Aardbei

De herkomst van 'aardbei' is niet zo moeilijk. Vooral het eerste deel 'aard' is vrij duidelijk: de aardbei groeit namelijk dicht bij de aarde. Het tweede deel 'bei' is afgeleid van het Oudfranse woord 'baie' (bes), dat weer afgeleid is van het Latijnse 'baca'. Ook hier zien we dus dat het 'bei' in 'aardbei' ook zeker wat met 'bes' te maken heeft. Bovendien waren andere namen voor 'aardbei' vroeger 'erdbere', 'ertbesie' of 'eertbese'. Hier zie je ook weer goed de etymologie van 'bes' en het woord 'bes' zelf in terug.

Conclusie

Kortom, het Nederlands is hierin niet echt anders dan andere talen. Ook in het Nederlands hebben frambozen en aardbeien wat te maken met bessen. Alleen doordat er zoveel verschillende woorden voor 'bes' in het Nederlands waren en niet alle woorden met een vorm van 'bes' zich op dezelfde manier ontwikkeld hebben, is er in het Nederlands een minder duidelijke relatie tussen woorden met een vorm van 'bes' en het woord 'bes' zelf dan bijvoorbeeld in het Engels. Aan de ene kant jammer, maar aan de andere kant toch leuk om een stukje van de geschiedenis van een woord nu nog in dat woord terug te kunnen zien.

Rabarber, rozemarijn en sperziebonen

Ook in de wereld van voedsel zijn er woorden die een verhaal bij zich hebben. Rabarber, rozemarijn en sperziebonen zijn daar voorbeelden van. Alle drie zijn het vrij aparte woorden. Hoe zijn ze aan die vorm gekomen?

Rabarber

Ons woord 'rabarber' is ontleend uit het middeleeuws Latijnse 'r(h)eubarbarum', later 'r(h)abarbarum'. Dit woord bestond dus uit 'rheu/rha' en 'barbarum'. Die twee woorden kwamen uit het Grieks. Het eerste lid kwam van het Griekse woord 'rha/rheon', dat op zichzelf al 'rabarber' betekende, en het tweede lid betekende 'vreemd/onbeschaafd'. Waarschijnlijk betekende het woord letterlijk dus zoiets als 'vreemde/buitenlandse plant'. Maar sommige geleerden denken dat het eerste lid 'ra' te maken heeft met de oude naam voor de rivier de Wolga, 'ra', wat dan in het woord zou zitten doordat de rabarber via de Wolga werd aangevoerd of in het gebied voorkwam waar de Wolga liep. 

Rozemarijn

'Rozemarijn' komt van het Oudfranse 'rosmarin', wat weer ontleend was aan het Latijnse 'ros marinus'. Ook dit woord bestaat dus weer uit twee delen. Het betekende letterlijk 'dauw van de zee'. Het tweede deel verwijst ernaar dat deze plant oorspronkelijk vooral in kustgebieden voorkwam. Waarom het eerste lid, 'dauw', erin zit is minder duidelijk. Misschien heeft het te maken met de zilvergrijze beharing van de onderblaadjes, of met de kleur van de bloemetjes, of met de verfrissende geur die het kruid afgeeft. Dat 'rosmarin' in het Nederlands is verbasterd tot 'rozemarijn' is gekomen door volksetymologie, door associatie met het woord 'roos'. Waarschijnlijk heeft hier sowieso de aangename geur wel een rol gespeeld. 

Sperziebonen

Ook dit derde woord is gevormd uit twee delen: 'sperzie' en 'boon'. Dat 'sperzie' is afgeleid van 'asperge'. De bonen werden vroeger dan ook wel 'aspergieboontjes' genoemd. De bonen hebben deze naam gekregen omdat ze opgediend werden op dezelfde manier als voor asperge gebruikelijk was, met gesmolten boter en nootmuskaat, zo blijkt uit een achttiende-eeuws kookboek.

Misschien

Er zijn van die woorden waar je vroeger als kind eeuwen over deed om ze goed te leren spellen. 'Misschien' is daar één van. Dubbel s of één s, g of ch... Het viel allemaal niet mee. Gelukkig weten we inmiddels allemaal hoe we het spellen, het is namelijk een veel gebruikt woord in het Nederlands. Maar hoe is dit woord aan zijn rare vorm gekomen?

Mach schien

In andere talen zie je nog goed de betekenis van het woord in het woord zelf terug. Bekende voorbeelden daarvan zijn het Engelse 'maybe' en het Franse 'peut-être'. Allebei betekenen ze letterlijk 'kan zijn/gebeuren'. Maar ons 'misschien' komt nog niet eens in de buurt van 'kan zijn'. Toch is het oorspronkelijk ook zo opgebouwd, namelijk uit 'mach schien'. Dat betekende letterlijk 'mag gebeuren', oftewel 'kan zijn/gebeuren'. Deze hele oude vorm is al in de dertiende eeuw terug te vinden.

Mas-, mes-, mis-?

Inmiddels is dat 'mach schien' wel erg veranderd. Zo werd het 'chsch' geassimileerd in 'ssch'. Ook ontstonden op de eerste lettergreep gemakkelijk variaties, doordat die lettergreep onbeklemtoond was. Het woord ging van 'masschien', naar 'messchien', naar 'misschien'. Dat laatste is mogelijk gebeurd onder invloed van het woord 'misschien' dat al langer bestond, maar een andere betekenis had, namelijk 'gebeuren (van ongelukkige voorvallen)'. Pas in de zeventiende eeuw werd 'misschien' de algemene spelling en dat is het nu nog steeds, helaas voor alle kinderen in Nederland die leren schrijven...

Handicap

Handicap is eigenlijk best een apart woord. Dat komt vooral doordat het een Engels leenwoord is en daardoor voor ons een beetje vreemd in de oren klinkt. Maar hoe is de geschiedenis van dit woord? Wat heeft het met een 'hand' en een 'cap' te maken?

Hand in cap

Het woord 'handicap' komt oorspronkelijk van een wedspel dat in Engeland eeuwen geleden populair was. Het werd door twee personen gespeeld, waarbij er een derde persoon als scheidsrechter was, die geld uit een hoofddeksel pakte. Vandaar de 'hand in cap', wat samengetrokken is tot 'handicap'.

Handicap match

Dat wedspel heeft natuurlijk nog niks te maken met onze betekenis voor het woord 'handicap'. Die betekenis kwam namelijk pas toen er in de achttiende eeuw een nieuw spel op kwam, een 'handicap match', ook wel 'handicap race' of gewoon 'handicap' genoemd. Dit was een race met meerdere paarden, waar net als bij het oude wedspel ook een scheidsrechter was die wat te zeggen had over de loop van het spel. De scheidsrechter besliste hier namelijk welk extra gewicht elk deelnemend paard moest dragen. In de tweede helft van de achttiende eeuw ging dit ook een rol spelen in andere sporten, een zwakke deelnemer kreeg bijvoorbeeld een puntenvoorsprong. Uiteindelijk kreeg 'handicap' de betekenis 'de aan de sterkere deelnemer opgelegde benadeling'. Hierdoor verviel de oude betekenis 'wedstrijd met handicap'. 

Het Nederlands heeft deze betekenisveranderingen redelijk traag overgenomen. In 1892 (meer dan een eeuw later dus), bestond bij ons nog steeds het woord 'handicap-race' (bij het zeilen bijvoorbeeld). Ook stond in de Van Dale zelfs nog tot 1924 als enige betekenis 'paardenwedren met voorgift'. Maar na verloop van tijd kreeg het toch een bredere, maatschappelijke betekenis, namelijk 'belemmering of gebrek waaruit een achterstand verklaarbaar is'. En zo zitten we toch bij de betekenis die wij nu ook kennen. 

In de aap gelogeerd zijn

Ik ben gek op spreekwoorden, gezegden, zegswijzen, uitdrukkingen en alle andere vormen van taal die een beeld opwekken. Ze maken een stuk tekst gelijk een stuk leuker. Denk bijvoorbeeld aan 'als de kat van huis is, dansen de muizen', 'met een hete aardappel in de keel praten', of 'iets in één adem uitlezen'. Ik weet niet hoe dat bij jullie is, maar ik krijg gelijk een beeld in mijn hoofd van wat er letterlijk staat (dat maakt het juist zo leuk, zie je al blije muisjes of iemand met een hete aardappel in z'n keel voor je?). Helaas zijn er ook formuleringen waarmee ik niet echt iets kan en daar is 'in de aap gelogeerd zijn' een voorbeeld van. Eens kijken of we dat kunnen veranderen :)

In 't Aepjen

Deze uitdrukking gaat terug tot de tijd dat er in Amsterdam een café was dat 'in 't Aepjen' heette. Dat café bestaat trouwens nog steeds, aan de Zeedijk. Het is één van de twee nog bestaande laat-Middeleeuwse houten huizen in Amsterdam. De naam van het café zou ontstaan zijn doordat de vroegere eigenaar hier apen hield. Je kon hier ook slapen, waardoor de uitdrukking 'in de aap gelogeerd zijn' ontstaan is.

Een vervelende situatie

Maar hoe zit het dan met de betekenis 'in een vervelende situatie gekomen zijn', die wij nu voor de uitdrukking gebruiken? Hier zijn meerdere verklaringen voor.
De eerste is dat er veel ongedierte was in dat logement (door de apen die er gehouden werden), wat natuurlijk voor vervelende situaties zorgde als je dacht daar lekker te kunnen gaan slapen.
Een andere verklaring, die misschien wel met de eerste te maken heeft, is dat veel van de matrozen die in 'in 't Aepjen' gelogeerd hadden niet meer terug keerden van de barre reis naar Oost-Indië. Natuurlijk werden sowieso altijd veel matrozen slachtoffer van de barre omstandigheden aan boord, maar als je in 'in 't Aepjen' gelogeerd had, slonk de kans dat je Amsterdam nog een keer zou zien aanzienlijk. Ook hier zien we dus dat in 'in 't Aepjen' logeren nare gevolgen had.
De derde en laatste verklaring is dat er veel mensen werden aangetrokken door de ronselaars van de VOC die in het café zaten. Die lieten de alcohol namelijk flink stromen, maar wilden daarmee bereiken dat hun slachtoffers hun handtekening onder het contract zouden zetten. Dat de situatie er dan inderdaad niet al te rooskleurig uitzag als je 's ochtends wakker werd hoef ik je natuurlijk niet uit te leggen.
Drie verschillende verklaringen dus. Voor mijn gevoel ligt de derde het dichtst bij de betekenis die wij nu nog kennen voor deze uitdrukking, maar de verklaringen sluiten elkaar niet uit. Misschien zijn ze alle drie wel waar. Ik hoef het in ieder geval nooit meer zonder beeld te stellen als ik 'in de aap gelogeerd zijn' tegenkom!

Cultuur

Ieder land en ieder volk op de wereld heeft zijn eigen cultuur. Cultuur is een geliefd begrip geworden. Maar oorspronkelijk had cultuur niet iets met de gewoonten en gebruiken van een land te maken.

Cultura

Ons woord 'cultuur' is via het Franse 'culture' in het Nederlands gekomen. De Fransen hadden dat woord weer ontleend aan het Latijn, waar het woord 'cultura' bestond. Dat betekende 'verzorging, bebouwing, veldbouw', afgeleid van het werkwoord 'colere', dat 'verbouwen, bewonen, (religieus) vereren' betekende. Oorspronkelijk was 'cultuur' dus een woord dat te maken had met de landbouw, en niet zozeer met de leefwijze van een volk. Dat het met de landbouw te maken had kun je tegenwoordig nog zien in woorden als 'agricultuur', 'horticultuur' en in uitdrukkingen zoals 'in cultuur brengen', dat 'ontginnen' betekent.

Cultuur

Sinds het eind van de 17e eeuw werd het woord in het Frans ook overdrachtelijk gebruikt, namelijk voor 'beschaving'. Cultuur had dan betrekking op de geestelijke ontwikkeling van de mens. Je zou dus kunnen zeggen dat de innerlijke beschaving van een mens werd vergeleken bij een goed behandelde akker. Maar tegenwoordig gebruiken wij het woord niet meer alleen in de zin van 'beschaving', elk volk heeft nu een cultuur, ook volken die misschien vroeger in de ogen van die Fransen geen beschaving zouden hebben gehad. 

Salaris

Salaris is een welkom iets. Geld is namelijk hard nodig in ons wereldje. Maar zoals je misschien al kunt ontdekken aan het woord 'salaris', heeft de beloning voor werk niet altijd uit geld bestaan.

Zout

Zoals namelijk te zien is aan het 'sal' in 'salaris', ging het hier over zout in plaats van geld. Het Latijnse 'sal' betekende letterlijk zout. Daarvan werd een bijvoeglijk naamwoord afgeleid: 'salarius', oftewel 'het zout betreffende'. Van dat bijvoeglijk naamwoord is nog een zelfstandig naamwoord gemaakt: 'salarium', dat de betekenis 'het rantsoen zout dat aan de soldaten werd uitgedeeld' had. Zout was namelijk vroeger een heel kostbaar iets (in tegenstelling tot nu), waarmee soldaten betaald werden. 

Uitbetaling

Het zout dat de soldaten kregen ruilden ze natuurlijk alsnog in voor geld, dus zo heeft het toch al wel iets met financiën te maken. Later werd het woord ook gebruikt voor uitkeringen die niets met zout te maken hebben en zo komen we tot onze betekenis: loon. Gelukkig maar, want ik zie nu toch liever geld binnenkomen dan een grote zak met zout. :)

Straks

'Straks' en 'zometeen' zijn woorden die in het Nederlands regelmatig door elkaar worden gebruikt. Maar waar ze voor de één ongeveer hetzelfde betekenen, hebben ze voor de ander toch nog wel een beetje een verschillende bijbetekenis. 'Straks' wordt in dat geval gebruikt voor iets wat bijvoorbeeld over een uur gebeurt, en 'zometeen' voor iets dat over vijf minuten gebeurt. De herkomst van 'zometeen' is niet moeilijk, maar de herkomst van 'straks' kan nog wel wat uitleg gebruiken.

Strak

Het zal je niet verbazen, maar 'straks' heeft te maken met 'strak'. Het bijwoord 'straks' is dus gevormd door een 's' toe te voegen aan het bijvoeglijk naamwoord 'strak'. De betekenis van 'strak' was hier niet per se 'strak gespannen', maar meer 'rechtstreeks' of 'via de kortste weg'. 

Straks

Via die betekenissen 'rechtstreeks' en 'via de kortste weg' heeft zich de betekenis 'binnen korte tijd' ontwikkeld. Want als je iets via de kortste weg doet, gebeurt het snel. En als iets snel gebeurt, gebeurt het 'straks'. Dat de betekenis van 'straks' dus voor sommigen over een langer tijdsbestek gaat dan 'zometeen', komt dus niet door de letterlijke betekenis van het woord, maar is blijkbaar gewoon in de loop van de tijd erin geslopen.

Humor

Humor is voor veel mensen een belangrijk iets. Maar wist je dat het oorspronkelijk een andere betekenis had dan de betekenis die het nu heeft, dat het iets te maken had met lichaamssappen?

Middeleeuwen

'Humor' komt uit het Latijn en betekende oorspronkelijk 'vocht, sap'. In de Middeleeuwse medische wetenschap werd namelijk veel gewerkt met de gedachte dat er vier humores, vier lichaamssappen, waren in het lichaam van de mens, en dat de mate waarin een sap aanwezig was bepaalde wat voor karakter je had. De vier humores waren:

• slijm: als het slijm (flegma) overheerste, krijgt een persoon een flegmatisch karakter en wordt dus onverstoorbaar. 'Flegma' is daardoor ook onverstoorbaarheid gaan betekenen. 
• bloed: wanneer het bloed (sanguis) overheerste, had een persoon een sanguinisch karakter, oftewel een vurig, heethoofdig karakter.
• gele gal: als het gele gal (cholè) overheerste, krijg je cholerische, opvliegende mensen.
• zwarte gal: als het zwarte gal (melancholia) overheerst, heeft dat een melancholiek, een zwaarmoedig, karakter tot gevolg.

Ook het woord 'temperament' heeft met deze manier van denken te maken; 'temperamentum' betekende namelijk 'juiste hoeveelheid bij het mengen' of 'juiste maat, evenwicht'. Daar hebben wij ons woord 'temperament' vandaan, dat bij ons 'natuurlijke gemoedsgesteldheid' betekent.

Humor

Als de verhouding tussen de vier sappen goed was, was je gezond. Daardoor kreeg het woord in plaats van de betekenis 'vocht' ook de betekenis 'geestelijke toestand, stemming'. In die betekenis hebben wij in de 17e eeuw het woord 'humeur' uit het Frans overgenomen. 

Het woord 'humor' in de zin van 'vrolijkheid, grappenmakerij' hebben we echter uit het Engels overgenomen. De Engelse dichter en toneelschrijver Ben Jonson (leefde rond 1600) had namelijk een toneelstuk gemaakt waarin hij de humeuren, de grillen van de mens, belachelijk maakte door steeds één bepaalde menselijke eigenschap heel erg uit te vergroten. Dat was een heel nieuw toneelgenre, en werd 'comedy of humours' genoemd. Later ging 'humour' een bepaalde levensinstelling aanduiden, namelijk de neiging dat je het vrolijkmakende in een situatie benadrukt. En zo zitten we al heel dicht bij onze eigen betekenis van het woord 'humor'. Grappig hè :) 

Gedicht

Dit keer niet een stukje op de normale manier, maar een gedicht over wat nou precies een gedicht is. Het is eigen werk en zeker niet gebaseerd op feiten, maar puur en alleen op mijn eigen woordenspel. Maar hé, in de (bijna-)vakantie (waardoor er waarschijnlijk volgende week geen stukje zal zijn) mogen we wel een beetje rustiger aan doen toch? Die feiten kunnen we wel een keer overslaan! Geniet ervan :)

Gedicht zijnde

Een gedicht is 

gedicht

niet geschreven,

nee, gedicht

dichtgemaakt

een gedicht was
verstopt
onzichtbaar,
maar eigenlijk

ongeopend inzicht

een gedicht heeft

gedicht
onbekende leegte, 

die met het gedicht

gedicht is.

Leuk

Het woord 'leuk' kan in het Nederlands heel veelzijdig gebruikt worden. We kunnen het gebruiken om aan te geven dat we het naar onze zin hadden, maar ook om aan te geven dat we iets grappig vinden, of iemand aardig vinden, of zelfs dat we een oogje op iemand hebben. Bovendien kunnen we ook nog zeggen 'dat is leuk', waarvan ik niet eens weet hoe ik uit moet leggen wat dat betekent. De definitie van leuk is dus moeilijk in een paar woorden te omschrijven. Helaas helpt de oorspronkelijke betekenis van het woord 'leuk' ons ook niet echt, want die zaait eerder alleen nog maar meer verwarring!

Lauw

Het lijkt raar, maar 'leuk' komt oorspronkelijk van 'lauw'. In het Engels heb je dan ook de term 'lukewarm', dat 'halfwarm/lauw' betekent en waarin duidelijk de overeenkomst tussen 'luke' en 'leuk' te zien is. Ook is het verband tussen 'lauw' en 'leuk' in het Nederlands nog in sommige dialecten terug te zien. Zo wordt in Sliedrecht 'leuk water' gezegd als er 'lauw water' bedoeld wordt. 

Kalm

Toch werd in het Nederlands 'leuk' bijna niet met de betekenis 'halfwarm' gebruikt. Het werd in het Nederlands meer gebruikt voor personen en betekende dan zoiets als 'kalm, bedaard'. Dat is natuurlijk ook wel te verklaren, want lauw water voelt ook kalm: je schrikt niet van de kou of de hitte. Ook deze betekenis zien we nog terug in het Nederlands. Denk maar eens aan 'doodleuk' of 'leukweg', die allebei zoiets betekenen als 'kalm, nuchter, onverschillig'. Ook in 'zich leuk houden', dat 'zich van de domme houden' betekent, zien we het terug. 

Leuk

Maar hoe heeft de betekenis dan van 'kalm' naar 'aardig, grappig' kunnen gaan? Dat is inderdaad best raar. Maar in 'zich leuk houden' met de betekenis 'zich van de domme houden' zit al wel iets van de betekenis 'grappig', of 'grappenmakerij'. Langzaamaan is die betekenis 'grappig' de andere betekenissen gaan overheersen en werd het dus de dominante betekenis voor het woord 'leuk'. En natuurlijk was de overstap naar 'aardig' ook niet zo moeilijk te maken, als je iemand 'grappig' vindt, vind je hem namelijk vaak ook 'aardig'. Uiteindelijk werd 'leuk' nog algemener en werd het gewoon een woord dat gebruikt wordt om aan te geven dat iets positief is. Zo heeft een woord dat dus eerst simpel gebruikt werd voor halfwarme dingen bij ons een plekje weten te veroveren waarvan wij niet eens meer weten welk plekje precies, zo moeilijk is 'leuk' nu te definiëren.

Naijver en ijver

Op verzoek van Roel heb ik de etymologie van de woorden 'naijver' en 'ijver' uitgezocht. Alhoewel ze erg op elkaar lijken, hebben ze namelijk totaal verschillende betekenissen. 'Na-ijver' betekent 'jaloezie', maar 'ijver' betekent zoiets als '(grote) toewijding aan een iets'. Hoe zit dat met deze woorden?
Helaas was de informatie die bekend was over deze woorden niet heel erg uitgebreid, maar ik heb geprobeerd een zo helder mogelijk verhaal te krijgen over hoe het (mijns inziens) is gegaan.

Eifer

Beide woorden komen in ieder geval oorspronkelijk van het Duitse 'Eifer', dat 'jaloezie' betekende (er zijn al bronnen uit het jaar 1494). Door Luthers bijbelvertaling in de eerste helft van de 16e eeuw is het woord gangbaar geworden en kwam het tot de betekenis 'vurige, naijverige liefde', want dat verstond Luther onder het woord 'Eifer'. 'Jaloezie' zou je inderdaad ook kunnen interpreteren als een 'vurige liefde' voor iets, zo vurig dat je het zelf ook wilt.

Ontwikkeling naar onze betekenissen

Als een woord de betekenis 'vurige, naijverige liefde' krijgt, is het niet meer zo heel moeilijk om tot de betekenis 'toewijding' te komen. Als je ergens een vurige liefde voor hebt, besteed je er namelijk toch vanzelf veel tijd aan en is het toch iets belangrijks voor je? Het is dus eigenlijk niet gek dat de betekenis van 'ijver' van 'jaloezie', naar 'vurige liefde', naar 'toewijding' is gegaan.

Dan hebben we ook nog 'naijver', hoe zit het daarmee? Het woord 'naijver' is waarschijnlijk afgeleid van het werkwoord 'naijveren', dat sinds 1635 bestond (geïntroduceerd door P.C. Hooft). Dat werkwoord 'naijveren' betekende 'zich inspannen om iets of iemand na te streven'. Je bent dan dus 'ijverig' om iets of iemand 'na' te doen. Het zelfstandig naamwoord 'naijver' dat bij dit werkwoord hoort, betekent echter 'jaloezie'. Het woord 'naijver' heeft dus gewoon de oude betekenis van 'ijver' gekregen. Het verband tussen dat werkwoord en het zelfstandig naamwoord is niet heel moeilijk: je kunt inderdaad wel jaloers zijn als je probeert iets of iemand na te streven.

Eigenlijk is de betekenis van het woord 'ijver' dus veranderd door de jaren heen, maar is de oorspronkelijke betekenis van 'ijver' toch weer teruggekomen, namelijk in 'naijver'. Raar maar waar. Bedankt voor de interessante suggestie Roel!

Tompouce

Vandaag was er in het nieuws dat er aan de hand van (onder andere) de verkoop van oranjetompouces wordt gemeten hoe hoog de oranjekoorts in Nederland is. En wat blijkt? Nederlanders zijn nog helemaal niet zo heel erg bezeten van het voetbalfestijn als andere jaren. In de week voor het WK voetbal waren er zelfs minder oranjetompouces verkocht dan in de week voor Koningsdag. Niet zo indrukwekkend dus, alhoewel het na de overwinning op Spanje al wel wat meer toeslaat. Nu dus maar eens een verhaal over de achtergrond van de 'tompouce', om de bakkers eens een handje te helpen en mijn bijdrage aan de mentale steun voor het Nederlands elftal te leveren :).

Tom Pouce

Niet zo lang geleden in een land hier niet zo ver vandaan (Engeland) woonde er een jongetje, dat de naam Charles Sherwood Stratton (1838-1883) had. Alles ging goed, totdat hij zes maanden oud was, hij stopte opeens met groeien! Uiteindelijk is hij op latere leeftijd nog een beetje doorgegroeid en heeft een maximale lengte van 1,01 meter bereikt met een gewicht van 31 kilo. Op vierjarige leeftijd werd hij ontdekt door Phineas Taylor Barnum, de beroemdste Amerikaan van die tijd, van wie ook het gebruik van de naam 'jumbo' voor olifanten en grote dingen in het algemeen afkomstig is. Barnum had namelijk een circus en trainde Stratton als entertainer voor het publiek. Stratton was zijn eerste grote hit. Vooral met Strattons imitatie van Napoleon had hij veel succes. Barnum gaf Stratton de naam 'generaal Tom Thumb' (thumb = duim, uit het verhaal van klein duimpje). Tom Thumb kreeg een collega in Nederland (de Friese Jan Hannema), die zichzelf 'admiraal Tom Pouce' ('pouce' is de Franse vertaling voor 'thumb') noemde (hoe origineel...).

Tompouce

Het mag duidelijk zijn dat er een verband is tussen 'Tom Pouce' en het gebakje 'tompouce', maar jammer genoeg is het niet helemaal duidelijk hoe die overdracht is gegaan (ik weet het, erg teleurstellend)... Het lijkt een waarschijnlijk verhaal dat het gebakje in de tijd van Tom Thumb/Pouce zo genoemd is door een Amsterdamse banketbakker om het te onderscheiden van de grotere variant, maar ook dat valt weer te betwisten. De tompouce zoals wij hem kennen bestond toen namelijk al lang in Frankrijk. En dan zijn er ook nog de Italianen, die er zeker van zijn dat de tompouce zijn oorsprong rond Napels heeft, wat ook een oorzaak kan zijn voor het feit dat in andere talen een tompouce een 'napoleonbakelse' (Zweden), een 'napoleon/a nap' (Amerika), of een 'Napoleon' (Rusland) wordt genoemd. Maar wat dan wel weer opvallend is, is dat de Italianen het zelf een 'mille foglie' noemen, geïnspireerd door de Franse naam (millefeuille). Bovendien kan het 'napoleon' in de andere talen ook terugslaan op de imitatie van Napoleon door Tom Thumb.

Maar... wat is het nou?

Zoals ik al zei zijn er dus verschillende verklaringen voor en ik heb geen idee welke de ware is. Toch neig ik er zelf naar om de tompouce hoe dan ook te verbinden met Tom Pouce, het zou me namelijk niet verbazen als zo'n klein mannetje inderdaad in die tijd heel wat aandacht kreeg en voor heel wat inspiratie zorgde, ook bij de banketbakkers. En of het gebakje dan voor de eerste keer werd gemaakt in de tijd van Tom Pouce, of dat Tom Pouce alleen voor nieuwe inspiratie voor de naam zorgde, dat is mij om het even.

(Enne, als je nu ook zo'n zin hebt gekregen in een tompouce, ga dan dus allemaal voor die oranjetompouces en laat zien dat we wel wat trotser op het Nederlands elftal zijn dan de tot nu toe magere opbrengst van oranjetompouces doet denken!)

Secuur

Het woord 'secuur' lijkt qua uiterlijk heel erg op het Engels woord 'secure' (zeker/veilig). Toch betekent 'secuur' bij ons niet per se 'veilig', maar eerder 'nauwkeurig'. Waar zit dat verschil in?

Securus

'Secuur' is afgeleid van het Latijnse woord 'securus'. Dat woord was opgebouwd uit 'se' (zonder) en 'cura' (zorg) en betekende dus ook letterlijk 'zonder zorg', oftewel 'veilig'. Van dit woord zijn onder andere ons woord 'zeker', het Duitse 'sicher', het Engelse 'secure' en het Spaanse 'seguro' ook afgeleid.

Nauwkeurig

Maar hoe komen we nou bij de betekenis 'nauwkeurig' in plaats van 'veilig'? Op zich is ook dat vrij makkelijk te verklaren, maar je moet het even in de juiste volgorde zien. Het is namelijk zo dat 'secuur' niet van oorsprong 'nauwkeurig' betekende. Eerst betekende het ook gewoon 'veilig', daarna 'zeker, waarop je van aan kan' en als laatste pas 'nauwkeurig'. 'Secuur' kreeg dus niet opzettelijk 'nauwkeurig' als betekenis, maar het woord 'nauwkeurig' kreeg 'secuur' wel als synoniem. Als je namelijk nauwkeurig werkte, was je daarna 'zonder zorg' over je werk en voelde je je 'zeker' (secure). Daarom werd 'nauwkeurig' na verloop van tijd dus ook met 'secuur' aangeduid, wat wij nu nog steeds doen.

Zondvloed

Dit lijkt een makkelijk te verklaren woord. De zondvloed (uit het verhaal van de ark van Noach) was er toch immers als gevolg van de zondige mensen? Toch heeft dit woord oorspronkelijk niet iets met 'zonde' te maken.

Zond- = sin(t)-

De oudste vorm van dit woord in het Nederlands was dan ook niet 'zondvloed', maar 'sintvloed' (vanwege dat 'sint' is het woord waarschijnlijk ontleend uit het Duits). 'Sin' betekende zoiets als 'groot, altijd, voortdurend'. In het Nederlands heb je in plaats van 'sin' het voorvoegsel 'zene-/sene-', maar dat bestaat alleen nog in de plantennaam 'zenegroen', dat 'altijd groen' betekent.

Grote vloed

Letterlijk gezien betekent 'zondvloed' dus 'grote/aanhoudende vloed'. Maar door hoe het verhaal over de zondvloed in Genesis beschreven staat was er een associatie met zonde en werd het woord door volksetymologie al vroeg vervormd van 'sintvloed' naar 'zondvloed'. Dit is ook goed te zien in het Duits: het woord veranderde van 'Sintvluot' naar 'Sündflut'. Toch grappig wat interpretaties en associaties allemaal kunnen veroorzaken. 

Gemeen

Je hebt twee soorten 'gemeen'. Namelijk 'gemeen' als 'niet aardig, vals' en 'gemeen' als 'gemeenschappelijk'. Zoals je nu inmiddels waarschijnlijk al wel verwacht, hebben deze twee betekenissen met elkaar te maken, ook al lijken ze qua betekenis niet direct op elkaar.

Gemeenschappelijk

De oorspronkelijke betekenis van 'gemeen' was alleen 'gemeenschappelijk, algemeen'. Het had dus vroeger nog niet de betekenis 'onaardig'. Pas vanaf de 18e eeuw heeft het woord ook de betekenis 'vals' gekregen.

Vals

Uit de betekenis 'gemeenschappelijk' ontwikkelde zich namelijk het gevoel dat het 'niet uitzonderlijk of bijzonder' was en dus 'gewoon' of 'alledaags'. Als gevolg van de minachting die er was voor laag geplaatste mensen (en dus voor 'het gewone, het alledaagse') en voor het mindere in het algemeen, kwamen de betekenissen 'laag-bij-de-gronds', 'laag' en 'slecht' naar boven, waaruit het uiteindelijke 'vals' is ontstaan, zoals wij het nu ook kennen als één van de twee betekenissen van 'gemeen'. Die twee betekenissen hebben dus zeker wel wat met elkaar gemeen!

Een paar tussendoortjes...

Er zijn van die woorden die eigenlijk heel makkelijk te verklaren zijn, maar waar je gewoon nooit echt over nadenkt. Daarom besteed ik dit keer wel aandacht aan een paar van dat soort woorden. Ik noem ze maar even tussendoortjes omdat ze wat minder diep gaan dan de gebruikelijke woorden op deze blog :)

Gratis

Gratis is een heel geliefd woord bij Nederlanders. De herkomst is niet zo moeilijk, maar je moet net even de link leggen. Het woord 'gratis' komt gewoon van dezelfde stam als 'gratie' (gunst). 'Gratis' is dus eigenlijk iets dat uit gunst/goedheid gegeven wordt. 

Ontdekken

Ook ontdekken is vrij simpel te verklaren. Als je denkt aan het woord 'bedekken', is dat eigenlijk het tegenovergestelde van 'ontdekken'. Als je iets 'bedekt' maak je het namelijk verborgen, maar als je iets 'ont-dekt', haal je het juist uit het verborgene tevoorschijn. En dat is precies wat er gebeurt bij een ontdekking.

Boeien

Dit is echt een mooi voorbeeld van beeldspraak. De letterlijke betekenis van 'boeien' is natuurlijk 'in de boeien slaan', en als je in de boeien geslagen wordt, word je vastgehouden. Zo gaat dat ook bij de figuurlijke betekenis van 'boeien'. Als je bijvoorbeeld door een situatie of iets dat je ziet of hoort geboeid raakt, word je ook vastgehouden. Alleen dan niet in levende lijve, maar wat betreft je aandacht. Leuk hè. 

Laptop

Oké, dit is wel een woord waarvoor je iets meer achtergrondinformatie moet hebben, want je moet weten wat het Engelse woord 'lap' betekent. Maar als je dat weet, is het een heel logisch woord. 'Lap' betekent namelijk 'schoot'. En inderdaad, 'lap' + 'top' = 'boven op je schoot', wat juist zo handig is aan een laptop. 

Er zijn nog veel meer van dit soort woorden. En als je een woord hebt wat je graag wilt weten, maar je komt er niet uit, laat het me dan weten via het contactformulier aan de rechterkant, of laat hieronder een bericht achter! 

Hartstikke

We gebruiken het hartstikke vaak, omdat we het in hartstikke veel situaties kunnen gebruiken, maar eigenlijk is het gewoon een hartstikke raar woord. Hartstikke. Hart-stikke. Raar hè.

Hartsteke

Het oorspronkelijke 'hartstikke' kon helemaal niet voor zoveel situaties gebruikt worden. Eigenlijk kon het maar voor één situatie gebruikt worden. Er wordt namelijk vermoed dat er vroeger een uitdrukking was, namelijk 'bi hartsteke dood', oftewel 'dood door een steek in het hart'. Dat 'hartsteke' werd toen dus alleen in combinatie met 'dood' gebruikt.

Hartstikke

Uit dat 'bi hartsteke dood' is 'hartsteke dood' ontstaan. Na verloop van tijd werd het 'hartsteke' in 'hartsteke dood' steeds meer opgevat als een versterking. Want '(bi) hartsteke dood' is natuurlijk hetzelfde als morsdood, oftewel heel erg dood. Omdat het opgevat werd als versterking van het woord erna, en niet meer als oorzaak of manier voor het woord erna, kon het woord 'hartsteke' zich losmaken van 'dood' en werd het zelfstandig. Wij kennen het nu natuurlijk wel als 'hartstikke' en niet als 'hartsteke', maar die overgang is niet zo moeilijk om je voor te stellen. Vooral doordat de klemtoon op 'hart' ligt, gaat dat 'ste' vanzelf al een beetje op 'sti' lijken. En doordat het toen zelfstandig is geworden, kunnen wij het nu in eigenlijk alle combinaties gebruiken. Hartstikke handig toch, zo'n ontwikkeling? 

Ervaren

De hele dag door ervaren we dingen. We ruiken geuren, zien dingen, voelen voorwerpen. En als we iets groters meemaken dan het ruiken van een geur, noemen we het een 'ervaring'. Maar hoe zit dit woord eigenlijk in elkaar?

Er-varen

Net als bij het woord 'vaarwel' zit ook in dit woord het woord 'varen', dat vroeger 'gaan' betekende. 

Het 'er' in 'ervaren' betekende vroeger in het Middelhoogduits 'door'. Letterlijk betekent 'ervaren' dus 'gaan door', 'doorreizen'. 

Van doorreizen naar meemaken

Het is niet zo raar dat de betekenis zich van 'reizen door' naar 'meemaken' ontwikkeld heeft. Uit de betekenis 'reizen door' ontstond de betekenis 'een streek leren kennen'. Van daaruit ontwikkelde de betekenis zich naar het algemenere 'leren kennen', 'aan de weet komen' en 'bemerken', 'aantreffen'. Ten slotte ontwikkelde de betekenis zich tot hoe wij het nu kennen: 'ondervinden', 'meemaken'. Een ervaring is in onze betekenis dus altijd iets persoonlijks, maar in de oorspronkelijke betekenis niet.

Wiskunde

Is het je wel eens opgevallen dat er in de landen om ons heen, bijvoorbeeld Engeland, Frankrijk en Duitsland, meestal een woord met 'math' wordt gebruikt voor 'wiskunde', maar in Nederland niet? Een woord met 'math' komt van het Griekse 'máthèma' (μαθημα) wat 'dat wat wordt geleerd', of 'studie/wetenschap' betekent. Qua letterlijke betekenis zou je dus nog veel meer wetenschappen kunnen aanduiden met 'math-', bijvoorbeeld geschiedenis. Dat is toch ook 'iets wat wordt geleerd'? Het Nederlandse 'wiskunde' daarentegen is iets preciezer...

Wis 

Je hebt het je misschien nooit gerealiseerd, maar het 'wis' in 'wiskunde' is hetzelfde 'wis' als in 'wis en waarachtig', of een andere uitdrukking waarin '(ge)wis' in de betekenis 'zeker' wordt gebruikt. Dat '(ge)wis' is het oude voltooide deelwoord van het werkwoord 'weten'. 'Weten' komt van een oude stam 'wid', dat 'zien' betekende (vergelijk het Latijnse 'video', dat ook 'zien' betekent). Het woord '(ge)wis' als bijwoord betekent dus eigenlijk 'wat gezien is, en daarom ook 'wat geweten wordt', 'wat vaststaat'. 

Wiskunde

De samenstelling van 'wis' en 'kunde' betekent dus gewoon 'de wetenschap die zich met het wisse, het zekere bezighoudt'. Wiskunde is dan ook de wetenschap die vaak wordt gezien als de enige wetenschap waarin je dingen absoluut zeker kan berekenen. Zoals ik al zei is ons woord dus wel iets preciezer dan een woord met 'math-' erin. Geschiedenis kun je namelijk echt niet aanduiden met 'wis'. 

Recreatie

Voor het eerst een woord op verzoek van een lezer, dat ik heb kunnen gebruiken voor de blog! Jasmijn vroeg aan mij of ik de etymologie van 'recreatie' uit kon zoeken. Ze vroeg zich af hoe het zat, omdat 'recreatie' letterlijk vertaald 'her-schepping' zou betekenen, maar dat is niet hoe wij het woord nu gebruiken. Wij gebruiken het namelijk voor 'vrijetijdsbesteding'. Het is gelukt om de etymologie uit te zoeken, dus hierbij een antwoord op je vraag. :)

Recreare

'Recreatie' komt van het Latijnse woord 'recreare'. Dat betekende inderdaad 'opnieuw scheppen', maar kon ook 'weer doen opleven' of 'verkwikken' betekenen. Van dat 'recreare' kwam in het Latijn ook het woord 'recreatio', dat 'herstel (van een ziekbed)' betekende. 

Recreation

In het Latijn had 'recreare' dus nog best wel een letterlijke betekenis, maar in het Frans kwamen al iets lossere betekenissen. 'Recreation' betekende namelijk niet meer 'herstel', maar meer 'troost', of 'soelaas', 'verlichting'. Je vrije tijd kan in tijden van werk je 'troost' of 'verlichting' zijn, en het is dus ook niet zo raar dat in later Frans de betekenis 'prettige (werk)onderbreking', of 'ontspanning' doorbrak (sinds ongeveer het jaar 1282!). En zo kennen wij dat woord ook nog steeds. Het klopt dus inderdaad dat het oorspronkelijk 'her-scheppen' betekende, maar via de betekenis 'weer doen opleven' en 'verlichting' is het tot de betekenis 'ontspanning' gekomen. Bedankt voor de leuke suggestie, Jasmijn!

Spenderen

'Spenderen' is geen onbekend woord, maar meestal wordt in de spreektaal het woord 'betalen' gebruikt. Dat 'spenderen' ook wordt gebruikt in de zin van 'doorbrengen', komt denk ik doordat je als synoniem voor 'spenderen' ook 'besteden' kunt gebruiken (in plaats van 'betalen'). En bij 'besteden' denk je niet per se meer aan geld, maar kun je ook aan 'tijd besteden' denken. En als je 'tijd' aan iets besteedt, noem je het niet meer 'uitgeven', maar 'doorbrengen'.
Maar ook al is 'spenderen' in de zin van 'betalen' niet meer een heel alledaags woord, er valt nog wel wat leuks over te vertellen.

Expendere

Het woord 'spenderen' komt via het Italiaans uit het Latijn, waar het woord 'expendere' voorkwam, dat ook 'uitgeven' betekende (die vorm zie je in het Engels tegenwoordig ook nog goed terug aan bijvoorbeeld 'to spend', 'uitgeven', of 'the expenses', 'de (on)kosten'). Qua betekenis heeft dit woord zich dus niet echt ontwikkeld. Het heeft altijd wel met 'betalen' te maken gehad. Maar als je dit woord 'expendere' verder gaat ontleden in 'ex' en 'pendere', wordt het wel interessant. 

Ex - pendere

Dit woord bestaat dus uit twee delen, die je apart van elkaar kunt vertalen. Het eerste deel 'ex' is nog niet zo verrassend, dat betekent gewoon 'uit'. Maar het tweede deel, 'pendere', betekent niet iets van 'geven' of 'betalen', maar betekent letterlijk 'hangen'. Bij de Romeinen werd namelijk met behulp van een weegschaal betaald. Je hing dan wat brons, zilver of goud uit je buidel op de weegschaal. Dus 'expendere', 'uithangen' was gewoon een heel letterlijke benaming voor de handeling die je deed. Ook het woord 'pond', een gewichtsmaat, komt van dit 'pendere'. Dat spenderen tegenwoordig 'uitgeven' betekent en niet meer 'uithangen', is gewoon een logisch gevolg van het feit dat wij nu niet meer met behulp van weegschalen betalen en de letterlijke betekenis van het woord voor ons dus zijn waarde heeft verloren.

Schilderen

'Schilderen' of 'verven', het heeft allebei als gevolg dat iets met verf bedekt is en komt dus in die zin op hetzelfde neer. Met 'schilderen' wordt alleen meestal wel een meer versierende vorm van verven bedoeld, dan gewoon verven. Maar dat is ook niet zo gek als je weet waar het woord vandaan komt.

Schild

Het is niet verbazend, maar misschien wel openbarend: het woord 'schilderen' komt van het woord 'schild'. In de tijd dat er nog schilden ter bescherming gebruikt werden door ridders, werden die schilden op zo'n manier versierd, dat je kon zien wie er onder dat harnas zat. Dat zag je dan aan het wapen van de drager, dat op het schild afgebeeld stond. 

Schilder

Om die afbeelding op je schild te krijgen was natuurlijk wel iemand nodig die de schilden voor jou versierde. Degene die zich met de schilden bezighield werd dan ook de 'schilder' genoemd. Soms versierde de schilder bijvoorbeeld ook plafonds en muren met afbeeldingen. Van dit woord 'schilder' komt ons werkwoord 'schilderen'.

Schilderen vs. verven

Nog even over dat 'verven' uit de eerste alinea: als je bedenkt dat 'verven' gewoon een afleiding is van het woord 'verf', en als je dan deze ontwikkeling naast die van 'schilderen' legt, snap je ook gelijk waarom 'schilderen' veel vaker gebruikt wordt voor 'het versieren van iets', en 'verven' gewoon voor het 'een kleur geven van iets'. En daarom noemen we ook een met verf gemaakte afbeelding een 'schilderij' en niet een 'verferij'. Het heeft allemaal met elkaar te maken.

Nachtmerrie

Je hebt je vast wel eens afgevraagd waarom een nare droom een 'nachtmerrie' heet. Het heeft toch niks met paarden te maken? Nou, vandaag krijg je er antwoord op!

Nachtmare

Oorspronkelijk was het woord voor een nare droom niet 'nachtmerrie', maar 'nachtmare'. Het heeft dus inderdaad oorspronkelijk niks met paarden te maken, want 'mare' betekende 'kwelgeest' of 'spookverschijning'. Vroeger meende men dat de nachtmare een spookverschijning was die mensen in hun slaap kwelde door hun ademhaling te belemmeren. Aan die kwelgeest hield je dan een nare droom over, wat nu onze betekenis is van 'nachtmerrie'. De betekenis van 'nachtmerrie' is dus overgegaan van oorzaak (nachtspook), naar gevolg (nare droom). 

Mare = merrie

Nu zitten we nog steeds met de vraag waarom er een 'merrie' bij betrokken is geraakt. Maar dat lijkt geheimzinniger dan het is. Want naarmate het woord 'mare' verouderde, steeds onbekender werd, of zelfs niet meer begrepen werd, werd 'mare' beetje bij beetje vervangen door 'merrie', waarvan ieder mens de betekenis tenminste wél kende. Nachtmerrie is dus simpelweg een volksetymologie voor nachtmare. Dat er door deze verandering een woord ontstond wat nergens meer op sloeg en waar wij ons nu over verbazen, vonden ze toen blijkbaar niet zo'n punt. 

Karakter

Een karakter kan zowel een teken van een bepaald schrift voorstellen, als ook iemands persoonlijkheid. Alhoewel dat op het eerste gezicht twee hele verschillende dingen lijken, hebben de twee betekenissen zeker wel met elkaar te maken, zoals wel vaker het geval is bij een homoniem.

Charasso

In het Grieks is er het werkwoord 'charasso' (χαράσσω), dat 'krassen' betekent (dat 'ch' van 'charasso' zie je trouwens nog erg goed in het Engelse 'character'). Een karakter was dus het ingegraveerde, een merkteken. Dit maakt dan ook meteen duidelijk waarom een teken/letter een 'karakter' heet. Die letters werden namelijk in ieder geval vroeger, voor de tijd van pennen, ergens in gekrast. Maar wat heeft dat 'krassen' nou met je persoonlijkheid te maken?

Kenmerken

Ook het woord 'karakter' waar we iemands persoonlijkheid mee bedoelen komt natuurlijk van 'charasso'. Het algemene doel van 'krassen' is namelijk dat je een boodschap door wilt geven, of dat nou via letters/tekens is, of door een paar simpele krassen die verder niets voorstellen. Denk bijvoorbeeld aan een boom die moet worden gekapt, waar eerst een paar krassen in gemaakt kunnen worden, om de boodschap door te geven dat het om die boom gaat en niet om een andere. Door ergens in te krassen kun je dus iets kenmerken. Als je dat beeld nou betrekt op je persoonlijkheid, is je karakter dus wat er in je persoonlijkheid is geslepen, dat wat in je persoonlijkheid gekrast is, waardoor jij onderscheiden wordt van de anderen, oftewel je kenmerkende eigenschappen.

Saai

'Saai' is echt zo'n woord waar je niks aan kunt aflezen. In het Duits bijvoorbeeld is 'langweilig' het woord voor 'saai', waaraan je tenminste nog kunt zien wat de strekking van het woord is. Het is een 'lange weil', een 'lange tijd', waar je je nog wel bij voor kunt stellen dat het 'eentonig' kan zijn. Maar 'saai'...? Het is dan ook niet verrassend dat met 'saai' oorspronkelijk iets anders bedoeld werd.

Stof

Het woord 'saai' komt van het Franse woord 'saie', dat uit het Latijnse woord 'sagum' komt. Een sagum was een kledingstuk van grove wol voor militairen. 'Saai' is nu ook nog steeds een stof, een schuin geweven wolstof, maar eerlijk gezegd heb ik er nog nooit van gehoord (het bewijs dat wij nu een hele andere associatie hebben met saai).

Eentonig

Vroeger werd voor gordijnen en tafelkleden vaak groene saai gebruikt (dus die wollen stof). Men vond die stof blijkbaar niet erg levendig, of ze werden die altijd dezelfde gordijnen gewoon zat, want een 'saaien lap' werd steeds meer opgevat als een 'eentonige lap'. Vanaf toen werd het woord ook steeds meer toegepast op personen die niet erg levendig waren, of andere dingen die men eentonig vond, en heeft de betekenis van het woord 'saai' zich ontwikkeld tot hoe wij het nu kennen. Toch best een levendige ontwikkeling voor een woord met zo'n saaie betekenis!

Prima

Het is prima weer buiten. Daarmee bedoelen we 'goed' of 'uitstekend' weer. Dat is dus al iets 'heel goeds'. Maar oorspronkelijk was 'prima' zelfs nog beter dan 'heel goed'.

Primus

Zoals al wel aan het woord te zien is komt 'prima' uit het Latijn. Namelijk van het woord 'primus', dat 'eerste' betekent. In het Italiaans werden in het handelsverkeer drie kwaliteiten onderscheiden: 'prima', 'secunda' en 'tertia': eerste, tweede en derde rang in kwaliteit. Die 'prima' zou je kunnen vertalen als 'eerste', maar ook als 'beste' in dit verband. Overigens wordt nu alleen nog maar 'prima' gebruikt.

Van 'beste' naar 'uitstekend'

Eigenlijk hebben we het woord dus gedegradeerd door de betekenis van 'best' naar 'uitstekend' te laten gaan. Maar ook dat is gewoon weer een gevolg van het feit dat taal altijd verandert. Ook in Nederland werden namelijk die vaste verbindingen met 'prima' overgenomen. Bijvoorbeeld 'prima-tabak' (tabak van de beste soort), 'prima-graan' (beste graan voor brouwers) of 'prima-haring' (haring van de beste kwaliteit). En vooral doordat we alleen nog maar 'prima' gebruikten, en niet die andere twee rangen, kon de betekenis van 'best' naar 'uitstekend' verschuiven. We kunnen nu gewoon zeggen 'dat is prima', zonder dat we daarmee bedoelen dat dat per se het beste plan is. We vinden het dan gewoon goed, meer niet. 

Avontuur

Wat is je eerste ingeving als je nadenkt over de herkomst van het woord 'avontuur'? Niet zelden wordt er gedacht aan 'avond-uur', en dat is ook niet zo gek. Avonturen hebben nou eenmaal vaak iets geheimzinnigs en een donkere omgeving past prima in dat plaatje. Maar toch heeft 'avontuur' een andere oorsprong.

Aventure

'Avontuur' komt van het Oud-Franse woord 'aventure', dat weer van het Latijnse woord 'adventura' (gebeurtenis) komt, van het werkwoord 'advenire' (gebeuren). 'Avontuur' is dus eigenlijk gewoon letterlijk een gebeurtenis. Maar hoe komt het dan aan zijn betekenis 'spannende gebeurtenis'?

Spannende gebeurtenis

Naast een 'gebeurtenis' kon een avontuur ook een 'vreemde gebeurtenis' betekenen. In de Middeleeuwse hoofse literatuur gaf een vreemd voorval aanleiding tot een moedig optreden (van bijvoorbeeld een ridder). De ridder ging dan 'op avontuur'. Doordat hieruit meestal fantastische verhalen voortkwamen, ontstond bij ons de betekenis 'spannende gebeurtenis'. 

(En o ja, over dat 'avond-uur': die 'o' is er in de volksetymologie onder invloed van het woord 'avond' ingeslopen ('aventure' werd 'avontuur'). Het is dus blijkbaar van alle tijden om die twee woorden (onterecht) met elkaar te verbinden...)

Planeet

Planeten zijn met het blote oog bijna niet te onderscheiden van sterren, als je ze al kunt zien. Met een telescoop of verrekijker kun je natuurlijk makkelijk het verschil zien, maar het enige wat je als verschil met het blote oog goed kunt zien is of het licht knippert of niet. Het licht van planeten knippert namelijk nooit en dat van sterren kan wel knipperen/fonkelen. Maar als je planeten voor een langere periode in de gaten houdt, zie je nog wel een verschil met sterren.

Dwalen

Het woord 'planeet' is een afkorting van het Griekse 'astèr planètès' (ἀστὴρ πλανήτης), dat 'dwalende ster' betekent (van het Griekse woord 'planao' (πλανάω), 'dwalen'). Planeten werden vroeger dus gewoon dwaalsterren genoemd.

Gekke banen

Het lijkt ook wel alsof planeten zich ten opzichte van gewone sterren in onregelmatige banen bewegen, oftewel dwalen. Als je ervan uit gaat dat alles in het heelal om de aarde heen draait, dan maken planeten inderdaad ook rare banen. Maar nu wij weten dat alles niet om de aarde, maar om de zon draait, is het ook te verklaren waarom de banen van planeten zo anders lijken dan die van sterren. Blijkbaar hadden ze in die tijd nog niet voldoende kennis daarvan om dat te begrijpen. Het is dus niet zo gek dat ze die gekke 'sterren' maar gewoon 'dwaalsterren' hebben genoemd. 

Bril

Ruim 6 op de 10 mensen dragen tegenwoordig een bril (of contactlenzen). Gelukkig hebben ze die uitgevonden. Maar waarom hebben ze het toen, rond het jaar 1300, eigenlijk een 'bril' genoemd? Nou, daar kunnen we kort over zijn. :)

Beril 

Vroeger gebruikte men geslepen platte schijfjes van een soort mineraal/edelsteen, die dan voor relikwieënkastjes werden gezet om de relikwie beter zichtbaar te maken. De optische eigenschappen van het mineraal werden hierdoor ontdekt en ons oogglas werd uitgevonden. Dit mineraal heette, hoe kan het ook anders, 'beril'. En nog steeds noemen wij die oogglazen een 'bril', ook al maken wij onze brillen tegenwoordig natuurlijk niet meer van beril.

Aarzelen

Aarzelen is voor ons een heel normaal woord. Ook in plechtige of officiële situaties kun je het gebruiken. Maar eigenlijk heeft dit woord helemaal niet zo'n deftige betekenis...

Aarz = aars

Het is misschien een raar idee, maar het 'aarz' in aarzelen komt van 'aars' (dus 'je achterste'). Er was vroeger een woord, 'aarzen', dat 'in de richting van de aars gaan' betekende, oftewel 'teruggaan'. Dat 'elen' is weer een frequentatief. De letterlijke betekenis van aarzelen is dus 'herhaaldelijk je achterste volgen'. Het woord werd oorspronkelijk dan ook gebruikt voor het terugtrekken van strijders op het slagveld die al vechtende terugweken en dus niet hun vijand de rug toe keerden. 

Naar de betekenis 'twijfelen'

Oorspronkelijk gold voor 'aarzelen' alleen de betekenis 'achteruitgaan', of 'teruggaan'. Rond de 17e eeuw kwam ook de figuurlijke betekenis 'terugdeinzen' op, die sinds toen op de voorgrond is gekomen. 'Aarzelen' in figuurlijke zin betekent eigenlijk gewoon 'een stap achteruit doen op het moment dat je moet handelen', dus 'niet zeker weten of je iets moet doen en wat je dan moet doen', dus 'twijfelen'. En als je het zo ('een stap achteruit doen') definieert, zie je nog wel de betekenis van 'je aars volgen' terug. 

Zoals ik al zei is het voor ons een woord wat net zo fatsoenlijk is als zoveel woorden. Maar toch is het grappig dat zelfs personen die over het algemeen deftig praten, zoals politici, vaak niet weten wat ze eigenlijk zeggen als ze 'aarzelen' zeggen. :)

Azië en Europa

Er wordt eigenlijk niet vaak bij stilgestaan, maar zelfs plaatsnamen, landnamen of werelddelen hebben vaak een etymologie. De naam van een plaats bijvoorbeeld kan iets te maken hebben met iets wat in die omgeving vaak voorkwam. Zo is er dus ook een etymologie van Europa en Azië, al zijn er twee verschillende verhalen over de herkomst van de namen van de twee werelddelen.

Herkomst van de namen

De naam 'Azië' komt uit het Semitisch, een oude taal waar onder andere het Arabisch, Amhaars, Hebreeuws en Maltees vandaan komen. Het komt van het woord 'waṣû' of 'aṣû', wat 'opkomen van de zon' betekent. Het woord 'Europa' komt van het Semitische woord 'erebu' (zonsondergang) of 'ereb' (avond). 

Oosten en westen

Je ziet dus dat de twee werelddelen qua naam de tegenovergestelde betekenis hebben. En dat is ook niet zo gek als je bedenkt dat Azië in het oosten ligt (waar de zon dus opkomt) en Europa in het westen (waar de zon onder gaat). Daarom wordt (klein-)Azië soms wel aangeduid met 'het morgenland' en Europa met 'het avondland'.

Een ander verhaal 

Zoals ik al zei is er nog een verhaal over waar de naam 'Europa' vandaan komt. Zo zou het te maken hebben met een aardgodin die Europa heette. Eerst werd het noorden van Griekenland met 'Europe' aangeduid (waar die godin voorkwam) en van daaruit langzamerhand het hele gebied wat wij nu Europa noemen. Maar het zou zo toevallig zijn als de betekenissen van Azië en van Europa niet iets met elkaar te maken hebben dat ik toch geneigd ben om de betekenis die ik eerst noemde aan te hangen. En ook al zou dat dan niet de juiste zijn, dan vind ik het nog steeds een leuker verhaal. :)

Pupil

Waarom heet het zwarte rondje in je oog een pupil? Heb je je dat wel eens afgevraagd? Het is namelijk vrij apart dat het midden van je oog én een leerling 'pupil' kunnen worden genoemd. Maar in dit bericht gaat het er niet over of er een verband is tussen die twee betekenissen. Het gaat echt alleen over de oorsprong van de naam 'pupil' in je oog. Daar zit namelijk een heel leuk verhaaltje achter. :)

Pupa

'Pupil' komt van het Latijns woord 'pupa'. Dat betekent 'pop, meisje'. 'Pupilla' is het verkleinwoord van 'pupa', dus 'pop' wordt 'poppetje'. Van dat 'pupilla' komt 'pupil' natuurlijk. 

Poppetje

Nu hoor ik je al denken: wat heeft een poppetje nou met je oog te maken? Het is niet omdat je met je oog poppetjes kan zien. Nee, het zit anders. Dit is het leuke verhaaltje erachter. Heb je wel eens heel diep in iemands ogen gekeken? Zo ja, dan is het je vast wel eens opgevallen dat je dan een heel kleine weerspiegeling van jezelf ziet in de pupil van die ander, oftewel: een poppetje! 

Ontbijt

Je start je dag goed als je begint met een ontbijt. Je lichaam heeft het nodig om weer op gang te komen en om energie te hebben voor de nieuwe dag. Maar waarom heet het een 'ontbijt'?

Ont-

'Ontbijt' komt natuurlijk van het werkwoord 'ontbijten'. Bij een paar werkwoorden in het Nederlands is het zo dat 'ont-' voor een werkwoord betekent dat die handeling gaat beginnen. Denk aan ontbranden (beginnen te branden) en ontslapen (beginnen te overlijden). Hier is dat ook het geval. 'Ontbijten' betekent letterlijk: 'beginnen te bijten', 'even wat eten'. 

Een lichte maaltijd

Dat de nadruk zo op 'ont-' ligt, betekent dat de betekenis van 'ontbijt' eigenlijk gewoon 'een lichte maaltijd' is. De nadruk zou namelijk niet zo op het 'beginnen' liggen als het een zware maaltijd was. Dat 'ont-' laat zien dat 'ontbijten' als het ware een voorproefje voor het echte werk was, denk aan bijvoorbeeld het diner 's avonds, wat vooral vroeger in welgestelde kringen echt een hele happening was. De term voor 'lunch' was vroeger dan ook 'het tweede ontbijt'. Maar tegenwoordig is de betekenis van 'ontbijt' beperkt tot 'ochtendmaaltijd', waar verder niks op tegen is. Dat is en blijft namelijk voor veel mensen de lichtste maaltijd van de dag.

Vaarwel

Als je tegen iemand 'vaarwel' zegt, associëren wij dat al gauw met een situatie waarin je diegene voor een hele lange tijd niet zal zien, of zelfs nooit meer. Voor ons is het dus best een zwaarbeladen woord. Maar is dat wel waar het voor bedoeld is?

Varen = gaan

Velen zullen, als je het woord in tweeën splitst, denken aan 'varen'. Het had ook best heel goed een afscheidsgroet van zeelui kunnen zijn ('vaar wel!'), maar dit is niet het geval. Dat 'vaar' (oorspronkelijk was het 'vaart') komt van 'varen' dat vroeger de betekenis 'gaan' had. Dat het 'gaan' betekende zie je nog terug in woorden als 'hemelvaart', 'bedevaart' en 'voortvarend'. Vroeger vroegen mensen ook aan elkaar: 'hoe vaart u?'. De letterlijke betekenis van 'vaarwel' was dus gewoon: 'ga goed'.

Het ga je goed!

Eigenlijk zouden we deze kreet dus in veel meer situaties kunnen gebruiken dan we nu doen. Je zou het gewoon in de supermarkt kunnen zeggen tegen iemand waarmee je net een praatje hebt gemaakt. Of als je naar huis gaat na een gezellig avondje bij vrienden. Maar het woord heeft door de tijd heen een heel wat diepgaandere betekenis dan 'ga goed' gekregen en daarom is het niet zo'n goed idee om het zomaar overal te gaan roepen. Laten we het maar gewoon bij de vorm houden die wij nu nog voor de letterlijke betekenis van 'vaarwel' hebben (waar overigens dat 'gaan' uit de vorige alinea ook nog in zit): 'het ga je goed!'

Wist je dat ... - frequentatief

... '-el' of '-er' dat toegevoegd is aan de stam van een werkwoord in het Nederlands vaak gelijk is aan 'het herhaaldelijk uitvoeren van een handeling'? Dit heet een frequentatief.

Een paar voorbeelden:
- 'huppelen' = 'herhaaldelijk huppen'
- 'stotteren' = 'herhaaldelijk stoten' (wat je letterlijk met je stem doet als je stottert)
- 'hinkelen' = 'herhaaldelijk hinken'
- 'hakkelen' = 'herhaaldelijk hakken' (wat je dus met een zin doet als je hakkelt)
Denk bijvoorbeeld ook aan 'trappelen' en 'klapperen'. Zelfs bijvoorbeeld 'luisteren' komt van een oud woord 'luisten' wat wij al niet meer kennen, maar wat je nog wel in het Engels ziet: to listen.
Niet elke frequentatief heeft echter een werkwoord waar het vandaan komt. Zo komt 'dribbelen' niet van 'dribben' en 'babbelen' niet van 'babben'.

Maar: een werkwoord dat op '-elen' of '-eren' eindigt, kan soms ook zijn ontstaan doordat het bijvoorbeeld bij een zelfstandig naamwoord hoort dat op '-el' of '-er' eindigt, zoals: 'hameren' van 'hamer' komt (en dus niet van 'hamen') en 'beitelen' van 'beitel' komt (en dus niet van 'beiten'). Dan is het dus geen frequentatief. Denk bijvoorbeeld ook aan 'verslechteren', wat gewoon een vergrotende trap is van 'slecht', en wat dan ook geen frequentatief is. Daar moet je dus altijd wel even op letten.

Dit soort weetjes zijn heel handig om makkelijker te begrijpen hoe woorden in elkaar zitten. Misschien weet je zelf ook nog wel een paar voorbeelden van frequentatieven, er zijn er genoeg!