Margarine

Voor nieuwe producten wordt meestal heel bewust een nieuwe naam bedacht, in tegenstelling tot eeuwenoude producten of zaken die in de loop van de tijd hun naam ontwikkeld hebben tot hoe wij het nu kennen. Nu is 'margarine' wel niet zo'n heel nieuw product meer, toch is anderhalve eeuw geleden, toen het product op de markt kwam, wel bewust de naam bij het product gekozen.

Oléomargarine

'Oléomargarine' was de naam die een Franse scheikundige aan het product gaf toen hij het mengsel introduceerde in 1869. 'Margarine' is hier een afkorting van. Het hoofdbestanddeel van het mengsel was een soort vet, dat al in 1813 door een andere Franse scheikundige 'margarine' genoemd werd. 

Margaron

Deze scheikundige, die als eerste dat soort vet met 'margarine' aanduidde, leidde de naam af van het Griekse 'margaron' (μαργαρον), door er het scheikundige '-ine' achter te plakken. De kleur van de vetbolletjes deden hem namelijk denken aan de kleur van een parel, wat de vertaling van 'margaron' is. De vertaling van 'margarine' heeft dus eigenlijk niets met voedsel te maken, maar met parels.

Roomboter of margarineboter? 

Je zou het niet denken, maar het woord 'margarine' is ouder dan het woord 'roomboter'. Eerst was er namelijk alleen 'boter'. Maar toen de margarineboter op de markt kwam als concurrent, wilden de producenten van de oude soort boter hun product specialer en herkenbaarder maken door er 'room-' voor te plakken. Je had toen dus een poosje 'margarineboter' en 'roomboter' naast elkaar, maar in Nederland werd het gebruik van 'margarine' in plaats van 'margarineboter' gepropageerd door mensen die vonden dat margarine ten onrechte boter werd genoemd. Uiteindelijk is 'margarine' daardoor de gebruikelijke vorm geworden, maar als je vraagt of iemand boter voor je wil halen, kun je wel nog steeds beide soorten verwachten. Blijkbaar zit het gevoel dat margarine ook boter is er nog wel steeds in. 

Oogappel

Sifra vroeg of ik wilde uitzoeken waar het woord 'oogappel' vandaan komt. Dat heb ik gedaan, maar het heeft eigenlijk een veel minder ingewikkelde uitkomst dan ik had verwacht!

Bijbel

Het woord 'oogappel' komt namelijk uit de Bijbel, zoals wel meer woorden en uitdrukkingen in het Nederlands. Voor ons betekent 'oogappel' als je het figuurlijk gebruikt zoiets als 'het dierbaarste wat je bezit'. In Zacharias 2:8 vind je dit terug: 'want wie u aanraakt, raakt Zijn oogappel aan'. 

Algemene taal

Ook in de Bijbel had het dus al de betekenis 'het dierbaarste wat je bezit'. Dit gebruik is uiteindelijk doorgedrongen tot de algemene taal. Dat het bestaat uit 'oog' en 'appel' is te verklaren door de ronde vorm van je oogappel, vergelijkbaar met een appel. Maar ook al heeft dit woord dus niet echt een heel spectaculaire ontwikkeling, het is toch leuk om te weten. Zo zie je de eeuwenlange christelijke cultuur van Nederland ook terug in onze taal.

Lelijk

Bij ons heeft 'lelijk' de tegenovergestelde betekenis van 'mooi'. Maar dat is eigenlijk best raar, als je het gebruikt in een zin als 'hij heeft zich lelijk bezeerd'. Want kun je je ook 'mooi' bezeren dan?

Ledelijk

Dit gebruik van 'lelijk' in zulke zinnen komt doordat het vroeger niet het tegenovergestelde van 'mooi' betekende. 'Lelijk' is namelijk afgeleid van 'ledelijk', zoals 'kwalijk' afgeleid is van 'kwadelijk'. Met 'lelijk' bedoelde men vroeger dus 'iets wat leed veroorzaakt'.

Lelijk vergissen

Maar hoe is de betekenis dan veranderd van 'iets wat leed veroorzaakt' naar 'het tegenovergestelde van mooi'? Waarschijnlijk heeft het zich van 'iets wat leed veroorzaakt' via 'iets wat onaangenaam is' naar 'iets wat niet mooi is' ontwikkeld. Maar de oude betekenis van 'iets wat leed veroorzaakt' werkt wel nog steeds door in het Nederlands. Daardoor kunnen wij nu nog rustig zeggen dat iemand zich 'lelijk vergist', zonder dat we gelijk bedoelen dat het geen mooie vergissing is. We bedoelen daarmee gewoon dat het een leed veroorzakende, oftewel pijnlijke, vergissing is. En zo kun je dus ook nog zeggen 'hij heeft zich lelijk bezeerd', ook al kun je je niet 'mooi bezeren'. De oude betekenis van 'lelijk' gebruiken we soms dus toch nog, ook al heeft 'lelijk' eigenlijk bij ons nu een heel andere betekenis. 

Ontslaan

Albert vroeg waar 'ontslaan' vandaan komt. Het woord wordt vaak gebruikt, zeker de laatste tijd. Maar waar komt het vandaan? Heeft het iets met 'slaan' te maken?

Ont-

Het stukje 'ont' in dit woord heeft niet de betekenis van 'beginnen te', zoals je bijvoorbeeld in het woord 'ontbijt' wel ziet. Het 'ont' in dit woord heeft namelijk de betekenis 'verwijdering van of uit iets'. 

Ontslaan, afdanken of laten gaan?

Waarom het stukje 'slaan' in dit woord zit is niet duidelijk, maar je zou het zo kunnen zien dat 'ontslaan' dus eigenlijk zoiets als 'met slaan iemand verwijderen' betekent. Hoe onaardig dit ook klinkt, 'ontslaan' heeft bij ons niet direct die negatieve lading. Het heeft zelfs een veel positievere lading dan bijvoorbeeld het woord 'afdanken', terwijl dit woord ('afdanken') juist van oorsprong heel positief is. Het betekende concreet 'iemand al dankend doen af- (weg-)gaan'. Maar inmiddels heeft 'afdanken' bij ons een heel negatieve lading over zich gekregen. Het voelt erger om 'afgedankt' te worden dan om 'ontslagen' te worden. Het lijkt er dus op dat de woorden 'ontslaan' en 'afdanken' zo'n beetje van gevoelswaarde hebben gewisseld. Wat kun je nou het best gebruiken? Misschien is de strategie van de Amerikanen nog wel het beste: iemand 'laten gaan'.