Toverspreuken 1 - Abracadabra

In het Nederlands hebben we verschillende vaststaande spreuken die betrekking hebben op toveren. De meest bekende zijn 'abracadabra', 'simsalabim', 'hokus pokus' en 'sesam open u!'. De spreuken mogen dan wel Nederlands zijn, de meesten klinken totaal niet Nederlands. Dus wat betekenen ze precies en waar komen ze vandaan? Om de blogposts niet te lang te maken, zal dit een serie worden van verschillende blogposts, waarin ik alle vier de spreuken zal behandelen. Deze eerste blogpost gaat over 'abracadabra'. Met dank aan Margreet voor de leuke suggestie!

Creëren zoals het woord

De oorsprong van 'abracadabra' is niet helemaal goed bekend. Er zijn verschillende theorieën over. Een eerste theorie is dat de spreuk uit het Hebreeuws komt. Of liever, uit het Aramees, van de woorden 'אברא כדברא', die vaak vertaald worden met 'ik creëer terwijl/doordat ik spreek', maar eigenlijk beter vertaald zouden zijn met 'ik creëer zoals het woord'. Dit klinkt als een aannemelijke theorie voor deze toverspreuk, maar lijkt toch niet helemaal te kloppen. Van deze woorden wordt namelijk vaak gedacht dat ze uitgesproken werden als 'abera kedabera' en zo zouden ze in modern Hebreeuws ook uitgesproken worden, maar vroeger zou het eigenlijk uitgesproken zijn als 'ebra kidbera'. En dat lijkt toch al een stuk minder op 'abracadabra'.  

Geneeskrachtige werking

Naast deze theorie zijn er nog twee andere theorieën, die allebei met geneeskrachtige werking te maken hebben. Een van die theorieën is dat de spreuk een machtswoord is uit de gnostische sekte van Basilides (125 n.C.). Deze gnostieken hebben het woord gevormd uit 'Abraxas' (de naam van de oppergod van de Basilidianen) en 'dabar' (dat 'woord' betekent in het Hebreeuws). Ze schreven het op zo'n manier op een stuk perkament:

a b r a c a d a b r a

a b r a c a d a b r

a b r a c a d a b

a b r a c a d a

a b r a c a d

a b r a c a

a b r a c

a b r a

a b r

a b

a

En vervolgens hingen ze het om de hals van een zieke. Het betekende letterlijk: 'het is genezen', of 'vlucht als deze woorden'. Deze manier van ziekte verdrijven is voor het eerst aangetroffen in een boek uit 200 n.C., van Serenus Sammonicus, een man die in Rome de geneeskunst uitoefende. In de manier waarop de letters geplaatst zijn kun je ook het denkbeeld van verminderen herkennen. Dat de spreuk later de betekenis 'onzin, wartaal' kreeg, is te danken aan het feit dat de reeks woorden een onuitspreekbare en onverstaanbare reeks vormden, maar ook aan het feit dat de betekenis van het stukje perkament in later tijden niet meer begrepen werd.

De tweede theorie is dat de spreuk uit de Joodse mystiek uit de kabbala komt, gevormd door de woorden 'habracha' ('de zegening', een eufemisme voor vervloeking) en 'dabra', een Aramees woord voor 'pest'. Het doel was ook hier om de pest/ziekte uit te drijven. Sommigen trekken dit echter in twijfel, omdat deze wijze van bestrijden in de oudheid algemeen bekend was, en 'abracadabra' gewoon een naam voor een demon was.

Conclusie

Tja, hoe het precies zit is dus eigenlijk even geheimzinnig als het woord zelf. Eén conclusie heb ik wel kunnen trekken: het woord komt uit de Hebreeuwse sferen. Elke theorie heeft namelijk wel iets in zich wat met het Hebreeuws te maken heeft. En verder zal iedereen voor zichzelf moeten bedenken wat hij de meest aannemelijke theorie vindt, want hoe dit woord ontstaan is, zal misschien altijd wel een beetje abracadabra blijven...

Lees verder in deel 2: hokus pokus!

Ben je nou ook benieuwd geworden naar 'simsalabim' en 'sesam open u!'? Houd dan de blog goed in de gaten of subscribe in de balk rechts, zodat je een mailtje krijgt wanneer er een update komt :)

Bacterie

Bacteriën zijn overal. En ze zijn echt niet altijd slecht. Zonder bacteriën zouden we niet kunnen leven. Maar waar komt dat woord, 'bacteriën', eigenlijk vandaan? En heeft 'bacil', dat vaak als synoniem gebruikt wordt, er ook iets mee te maken?

Bacterie

Zoals zoveel woorden komt het woord 'bacterie' uit het Grieks. Het is namelijk afgeleid van 'bakteria', dat 'stok, staf' betekent. Van dat woord werd het verkleinwoord 'bakterion' gevormd, 'stokje'. Toen de bacterie met behulp van een microscoop ontdekt werd (in 1683), was dat namelijk een stokvormige bacterie.

Bacil

En ja, ook het woord 'bacil' heeft met dit 'stok' te maken. Dit woord komt echter niet uit het Grieks, maar uit het Latijn. Van 'bacillum', het verkleinwoord van 'baculum' (stok). Bacillen zijn namelijk ook stokvormig. Of kommavormig, dat kan ook. Maar waarschijnlijk speelt hier hetzelfde verhaal als bij de bacterie, dat de eerste bacil die ontdekt werd, een stokvormige was. 

Wist je trouwens dat het woord 'imbeciel' hier ook mee te maken heeft? Letterlijk betekent het zoiets als: 'iemand zonder stok'. Iemand die dus geen steun heeft en geestelijk verzwakt is. Tja, ik heb het ook niet verzonnen. 

Huilebalk

Je hebt van die woorden in het Nederlands, waar je meteen een beeld bij krijgt, maar waarvan je eigenlijk ook wel weet dat dat beeld niet kan kloppen. Woorden zoals 'luipaard', 'boterham' en 'nachtmerrie'. Ook 'huilebalk' is een voorbeeld van zo'n woord. Want ja, het is niet erg waarschijnlijk dat met dit woord ooit een 'huilende balk' werd bedoeld. Dus hoe zit dat?

Huilen en balken

Het is eigenlijk nog best logisch en simpel, als je het eenmaal maar weet. 'Huilebalk' is namelijk een samenstelling van de woorden 'huilen' en 'balken', met dat laatste woord in de betekende 'krijsen, huilen' (dus niet het balken wat een ezel doet... Ah, de beelden). Die twee woorden hadden als doel gewoon elkaar te versterken. De eerste vondst van dit woord komt uit 1612. Er was toen trouwens niet alleen het zelfstandig naamwoord 'huilebalk', maar ook het werkwoord 'huilebalken'.

Huilebalk-wistjedatjes

Je dacht misschien (net als ik) dat een huilebalk alleen een persoon is die veel of vaak huilt, maar niets is minder waar. Althans, vroeger niet. In de negentiende eeuw waren huilebalken mensen die ingehuurd werden om bij een lijk te schreien. De naam 'huilebalk' ging daarvandaan over naar de hoed van zulke mensen, een hoed met een brede rand die het gezicht van de drager kon verbergen. Lijkwagenkoetsiers hebben daarna nog lange tijd huilebalken gedragen. En wist je dat 'huilebalk' ook de betekenis 'huichelaar' kon hebben, ook naar aanleiding van deze hoed? Doordat de hoed namelijk het gezicht kon bedekken, kon je niet zien of de drager droevig was, of niet. 'Huilebalk' heeft dus een heleboel betekenissen (gehad), die wij volgens mij nu niet meer kennen of gebruiken. 

Minuut & seconde

We gebruiken de woorden 'minuut' en 'seconde' dagelijks. Ze hebben overeenkomsten: allebei zijn het tijdeenheden, Latijnse woorden en 1/60ste deel van iets anders. Toch lijken de woorden niet veel op elkaar. Tenminste, niet op het eerste gezicht. Wie weet was dat ooit anders...

Minuut

Het woord 'minuut' is afgeleid van het Franse 'minute' (1392), wat zelf weer uit het Latijnse 'minuta' kwam. Eigenlijk was dat een verkorting van het Latijnse 'pars minuta prima', wat 'eerste kleine deel' betekende. En dat klopt ook wel, want de 'minuut' is het eerste kleine deel als je een uur in 60 delen deelt. De indeling van een uur in minuten dateert uit de 15e eeuw. 

Seconde

De seconde is, zo zou je kunnen zeggen, dan het tweede kleine deel. Namelijk het deel wat je krijgt als je het eerste kleine deel (de minuut) deelt. En inderdaad, 'seconde' is ook een verkorting van 'pars minuta seconda', wat dus 'tweede kleine deel' betekent. De indeling van minuten in secondes dateert uit de 17e eeuw. 

De woorden 'minuut' en 'seconde' hebben dus toch wel wat met elkaar gemeen. Al zou het natuurlijk logischer geweest zijn als 'pars minuta prima' verkort werd tot 'prime', net als 'pars minuta secunda' verkort werd tot 'seconde'. Want 'minuut' zelf betekent eigenlijk gewoon 'klein' en verschilt daarin niet van wat een seconde is. Maar goed, in de 15e eeuw konden ze natuurlijk nog niet weten dat de minuut later ook weer onderverdeeld zou worden in secondes. Wel grappig dat je die onwetendheid dus terug kunt zien in woorden :)