Pindakaas

Volgens mij heeft elke Nederlander zich wel eens afgevraagd waarom wij het beleg 'pindakaas' noemen, terwijl er helemaal geen kaas in zit. In andere landen noemen ze het dan ook 'pindaboter', Nederland is het enige land dat dit niet doet. Waarom is dit zo?

Pinda-dokunnu

De naam 'pindakaas' komen we voor het eerst tegen in het Surinaams: een vertaling van 'pinda-dokunnu'. Dit Surinaamse product was echter niet hetzelfde als onze pindakaas. Het was niet smeerbaar, maar een blokvormige massa van gestampte pinda's, waar je plakken vanaf kon snijden (net als bij kaas dus).

Pindakaas

De pindakaas zoals wij die kennen, de smeerbare versie, werd in 1893 ontwikkeld in Amerika. Daar werd het al meteen 'peanut butter' genoemd, en ook andere landen namen die samenstelling van 'pinda' en 'boter' over. In Nederland mocht dit echter niet, omdat 'boter' al de naam was voor echte roomboter, om die te kunnen onderscheiden van margarine. Er zijn twee theorieën over hoe de Nederlanders dan aan 'pindakaas' zijn gekomen. De eerste is dat ze teruggegrepen hebben op het woord 'pindakaas' dat ze al kenden van de Surinamers, de tweede is dat ze het 'pindakaas' hebben genoemd in vergelijking met 'leverkaas', een ander broodbeleg waar ook geen kaas in zit (maar waar je wel net zoals van kaas plakken vanaf kunt snijden). Tja, ze moesten toch wat verzinnen. 

Pond (gewicht) en pond (munten)

Er zijn van die woorden die twee betekenissen hebben, zonder dat je direct een verband ziet tussen die woorden. 'Bloem' is daar een voorbeeld van, of 'slaaf', of 'gemeen'. Zo ook het woord 'pond'. Je kunt namelijk zeggen 'een pond kaas', maar ook 'dat stuk kaas kost een pond'. Dus hoe zit dat?

Pond als gewichtseenheid

De pond als gewichtseenheid komt van het Latijnse 'pondo' (gewicht), dat oorspronkelijk 'libra pondus' was. Dit betekende letterlijk 'een Romeins pond (libra) aan gewicht (pondus)'. Dit pondo is verwant met 'pendere', waar ook 'spenderen' mee te maken heeft. Het slaat namelijk op het hangen aan een weegschaal.  

Pond als munteenheid

Dat deze pond ook als munteenheid werd gezien, kwam doordat er in de Middeleeuwen in veel Europese landen een vast aantal penningen uit een pond zilver werd geslagen. Deze hoeveelheid werd dan ook de waarde van een pond (als munt). In het symbool voor de pond, £, zie je trouwens de L van het oude 'libra pondus' terug. Het is niet alleen in Engeland nog steeds de naam van de munt, maar ook in o.a. Cyprus, Egypte, Libanon en Syrië. 

Toverspreuken 3 - simsalabim & sesam open u!

Nu hokus pokus en abracadabra uitgeplozen zijn, blijven nog de toverspreuken 'simsalabim' en 'sesam open u!' over. Dit is de laatste blogpost in de serie van toverspreuken. Wat voor verhaal zit achter deze laatste twee spreuken?

Simsalabim

Het zal inmiddels geen verrassing meer zijn, maar over de herkomst van simsalabim zijn meerdere theorieën. De ene theorie stelt dat 'simsalabim' een verbastering is van het Latijnse 'similia similibus', dat 'gelijk door gelijk' betekende. Wat ze met dat 'gelijk door gelijk' bedoelden kan ik me niet zo goed voorstellen, maar het klinkt wel een beetje zweverig dus ik vind het niet verrassend dat het misschien als toverspreuk gebruikt werd.

Volgens de andere theorie komt 'simsalabim' uit het Arabisch en ontstond het in de late Middeleeuwen, vanwege het contact met moslims. Zij hadden in die tijd een wetenschappelijke en technologische voorsprong en werden daardoor als tovenaren beschouwd. De praktiserende moslims gebruikten vaak de spreuk 'bismi'llah ir-Rahman ir-Rahiem' ('in naam van God, de Barmhartige, de Genadevolle'). Dit werd in de volksmond echter als toverformule beschouwd en verbasterd tot 'simsalabim': en het geschiede.

Sesam open u!

De spreuk 'sesam open u!' is makkelijker te herleiden. Die komt namelijk uit een sprookje van Ali Baba en de veertig rovers. Ali Baba zei daar tegen een rots 'sesam open u!' waarna de rots openging en toegang gaf tot een ruimte vol goud, geld en juwelen. Dat in de spreuk het woord 'sesam' zit, is te verklaren door het feit dat aan de sesamplant vroeger in het Midden-Oosten een magische werking werd toegeschreven. Hij kon namelijk betoveringen opheffen. Een prima plant voor een toverspreuk in een sprookje dus.

De vorige delen gemist?
Deel 1: abracadabra
Deel 2: hokus pokus

Toverspreuken 2 - Hokus pokus

Het tweede deel in de serie over toverspreuken gaat over de uitspraak 'hokus pokus'. In de vorige blogpost over abracadabra werd al duidelijk dat een toverspreuk niet altijd makkelijk terug te leiden is tot waar het vandaan komt. De spreuken zijn al zó oud! Maar wie weet is de herkomst van 'hokus pokus' makkelijker te vinden. Waar komt de spreuk vandaan?

Deel 1 gemist? Lees hier alles over abracadabra.

Pseudo-Latijn

Tja, ook over dit woord zijn meerdere theorieën. De eerste theorie beweert dat 'hokus pokus' een verbastering is van 'hax pax max (deus adimax'). Dit was nep-Latijn wat goochelaars in de Middeleeuwen gebruikten om indruk te maken op hun publiek. Zelf denk ik echter niet dat deze theorie het bij het juiste eind heeft.

Katholieke mis

Volgens de tweede theorie, de theorie die ik geneigd ben te geloven, is 'hokus pokus' ontstaan tijdens de Middeleeuwen uit het Latijn dat tijdens een katholieke mis werd gebruikt, en wel bij de viering van de eucharisatie. Dan werden namelijk de woorden 'hoc est enim corpus meum' (dit is immers mijn lichaam) uitgesproken, waarbij de priester het brood brak. Het brood veranderde dan in het lichaam van Christus. In onze tijd heeft de Rooms-Katholieke kerk meer aandacht voor het geestelijke aspect van deze wezensverandering, maar in de Middeleeuwen werd het gezien als magisch ritueel, waarbij het brood werkelijk in het lichaam van Christus veranderde. 

Het magische werd versterkt doordat de priester met zijn rug naar de menigte stond en de gelovigen niet konden zien wat er gebeurde tijdens het uitspreken van deze woorden. Bovendien begreep de gemiddelde burger geen Latijn, met als gevolg dat deze zin al gauw opgevat werd als een toverspreuk en verbasterd werd tot 'hokus pokus'.

Hokus pokus ... pilatus pas!

En waarom ik nou deze tweede theorie geloofwaardiger vind dan de eerste? Daar heb ik eigenlijk twee redenen voor. Niet alleen vraagt het redelijk wat voorstellingsvermogen om 'hax pax max' van de eerste theorie te zien verbasteren in 'hokus pokus', ook geeft deze eerste theorie geen verklaring voor 'pilatus pas', wat vaak enthousiast achter 'hokus pokus' aan wordt gegooid. De tweede theorie daarentegen geeft een waterdichte reden. Want wat werd er na 'hoc est enim corpum meum' uitgesproken in de mis? Juist, 'sub Pontio Pilato passus est' (die onder Pontius Pilatus geleden heeft). 

Zo klaar als een klontje. Weer een toverspreuk ontgoocheld!

Ben je nou ook benieuwd geworden naar 'simsalabim' en 'sesam open u'? Houd dan de blog goed in de gaten of subscribe in de balk rechts, zodat je een mailtje krijgt wanneer er een update komt :)