Balen

Het woord 'balen' gebruiken wij op twee manieren. Het kan als werkwoord gebruikt worden ('dat is echt balen', 'ik baal ervan', 'balen!') Maar we kennen ook het zelfstandige naamwoord 'balen', zoals in 'balen stro'. Zit hier een verband tussen?

Balen tabak

Voordat het werkwoord 'balen' bestond, werd er ook wel een uitdrukking gebruikt om aan te geven dat je ergens niet blij mee was. Dit was de uitdrukking 'ik heb er tabak van'. Tabak stond vroeger (vanaf de 17e eeuw) symbool voor iets voortreffelijks, en deze uitdrukking was dan ook ironisch bedoeld. Om de uitdrukking meer kracht bij te zetten, zei men na verloop van tijd 'ik heb er balen tabak van', oftewel heel veel tabak (extra ironisch). Hier was 'balen' hetzelfde woord als bijvoorbeeld in 'balen stro'. 

Balen

Het losse werkwoord 'balen' zoals wij dat nu kennen, is ontstaan doordat men het woord 'tabak' uit de uitdrukking weg ging laten. De rest, 'ik heb er balen van', bleek veelzeggend genoeg. Nog weer later werd dit verder ingekort tot '(het is) balen' en werd het niet langer opgevat als zelfstandig naamwoord, maar als een los werkwoord (ongeveer vanaf 1950). En zo vatten we het nu nog steeds op, terwijl het eigenlijk dus precies hetzelfde was als 'balen' in 'balen stro'. 

In de maling nemen

Albert vroeg zich laatst af waar 'in de maling nemen' vandaan komt. Deze uitdrukking gebruiken we vaak genoeg, maar zoals bij zoveel woorden en uitdrukkingen kunnen we niet echt uitleggen waarom we het nou juist zo noemen. Maar daarvoor is deze blog er :)

Andere uitdrukkingen

Verrassend genoeg waren er vroeger nog een paar andere uitdrukkingen die ook het woord 'maling' gebruikten. Dit waren:

- iemand in de maling houden: iemand in de onzekerheid, verwarring houden of laten

- in de maling geraken: in de war raken

- uit de maling zijn: uit de nood zijn (bijvoorbeeld in de zin 'had ik maar iets, dan was ik al zo uit de maling!')

Inmiddels kennen we alleen de uitdrukking 'iemand in de maling nemen', hoewel die blijkbaar vroeger nog niet gebruikt werd.

Maling

Maar wat is de overeenkomst tussen deze uitdrukkingen? Met het woord 'maling' wordt in ieder geval een (maal)stroom of draaikolk (van gedachten) bedoeld. Pas deze betekenis maar eens toe op de drie hierboven genoemde oude uitdrukkingen, dan zie je dat het inderdaad steeds om een maalstroom van gedachten ging.

Onze uitdrukking 'in de maling nemen' heeft dus waarschijnlijk zoiets te betekenen als 'op zo'n manier met iemand omgaan dat hij in een maalstroom van gedachten komt', wat er eigenlijk op neerkomt dat diegene niet meer weet waar hij aan toe is. En dat raakt wel aan de betekenis die wij nu hebben voor 'in de maling nemen'. Bedankt voor je suggestie Albert!

Porselein

Porselein wordt al eeuwenlang gebruikt. Vroeger was het een echte luxe, maar tegenwoordig is het al wat meer voor de 'gewone burger' beschikbaar. Hoe is dit woord tot deze vorm gekomen?

Schelp

De oorsprong van het woord 'porselein' gaat terug tot een bepaalde soort schelp. Deze schelp had de Italiaanse naam 'porcellana', wat de Fransen hebben vervormd tot 'porcelaine'. Dit Italiaanse 'porcellana' was afgeleid van 'porcella', wat een verkleinwoord was van 'porca' (zeug). 'Porcella' betekende 'vrouwelijk biggetje' of 'geslachtsdeel van een zeug', waarvan men een gelijkenis zag in de vorm van de schelp. 

Porselein

Porselein als aardewerk is naar deze schelp vernoemd omdat het een overeenkomst had met de kleur en glans van het oppervlak van de schelp. Marco Polo was trouwens de eerste die porselein naar Europa bracht (uit China), rond 1300. Letterlijk heeft de naam 'porselein' dus met het geslachtsdeel van een zeug te maken. Best apart. Ik vraag me af of de elite die zich vroeger als enige porselein kon veroorloven dit heeft geweten :) 

Individu

Is het niet een mooi woord, 'individu'? Het klinkt bijna Frans vind ik. Toch is het een Nederlands woord. Hanneke vroeg zich laatst af waar het vandaan komt, dus dat heb ik uitgezocht. Bedankt voor de suggestie :)

Niet deelbaar

Dat het zo Frans klinkt is niet voor niets, het Nederlands heeft het woord namelijk uit het Frans geleend. In het Frans betekende het 'enkeling' en was afgeleid van het Middeleeuws Latijnse 'individuum'. Het eerste deel, 'in', heeft in dit woord de betekenis 'niet'. Het tweede deel 'dividu' komt van het Latijnse 'dividere', wat 'verdelen, scheiden' betekende. Letterlijk betekent 'individu' dus 'niet-deelbaar' en dat is ook precies wat een individu is. Een groep kun je verder opdelen, maar een individu niet.

Atoom

Het grappige van dit woord is dat het in het klassiek Latijn een vertaling was van het Griekse 'atomos'. Dit betekende letterlijk ook 'niet-deelbaar'. Maar dat Griekse woord voor 'ondeelbaar' is bij ons het woord 'atoom' geworden, terwijl het Latijnse woord voor 'ondeelbaar' dus het woord 'individu' is geworden. Twee woorden die eigenlijk hetzelfde betekenen, maar toch ook weer heel iets anders!

Special: Uitroepteken en vraagteken

Hoe zijn het uitroepteken en het vraagteken ontstaan? Deze blogpost gaat eens niet over woorden, maar over leestekens. Dit is namelijk de 100ste blogpost! Tijd voor een special :)

Uitroepteken

Het uitroepteken is waarschijnlijk ontstaan uit het Latijn. In die tijd werd er 'io' achter een stuk tekst gezet als uitroep van vreugde. Later bleef de 'o' weg en stond er alleen nog 'i'. Toen uiteindelijk ook nog de punt onder de 'i' werd geschreven in plaats van erboven, was het natuurlijk geen grote stap meer naar hoe wij het uitroepteken nu kennen.

Vraagteken

Het is niet echt verrassend, maar ook het vraagteken komt waarschijnlijk uit het Latijn. Als er een vragende zin was, stond er 'q.' achter, een afkorting van 'quaestio' ('vraag'). Later werd de punt onder de 'q' geschreven en veranderde de vorm van de 'q' naar hoe wij nu het bovenste deel van het vraagteken kennen. Beide leestekens (het uitroepteken en het vraagteken) zijn dus eigenlijk gewoon afkortingen van Latijnse woorden, die zich zo ontwikkeld hebben dat ze nu alleen nog als leestekens worden gezien.