Verstandskies

Bijna iedereen krijgt er vroeg of laat mee te maken: verstandskiezen. Dat is op zich niet erg, maar vaak moeten ze er wel uit. Waarom heten ze 'verstandskiezen'? Hebben ze echt wat te maken met je verstand?

Ver-stands-kiezen

Eén van de theorieën over de herkomst van het woord 'verstandskiezen' is dat ze zo heten omdat ze ver achter in je mond staan. Ver-stands-kiezen dus. Dit is echter een volksetymologische verklaring, want het woord is niet op deze manier ontstaan.

Verstands-kiezen

Dat het wel met je verstand te maken heeft, is te zien aan de Latijnse term waar het vandaan komt: dens sapientiae (tand van wijsheid). In ouder Nederlands werd het dan ook wel de 'wijsheidskies' genoemd. In het Vlaams is 'wijsheidstand' nog steeds een gangbaar woord. De kiezen werden zo genoemd omdat ze pas op latere leeftijd opkwamen, net als volgens sommigen het verstand.

Royaal

Zo af en toe komt er een woord in mijn hoofd en dan heb ik echt een aha-momentje. En omdat vast niet iedereen al eens een aha-momentje bij 'royaal' heeft gehad, komt dat woord nu op m'n blog!

Roi

'Royaal' heeft dezelfde oorsprong als het Engelse 'royal'. In het Engels betekent dat 'koninklijk'. Het kan dan slaan op een persoon ('the royal family') of iets anders ('a royal feast', een koninklijk feest). Het is ontleend aan het Franse 'royal' en afgeleid van het Franse 'roi' (koning). Dit woord is weer afgeleid van het oudere 'rei', afkomstig van het Latijnse 'rex' (koning). Uit dit 'rex' is ook ons woord 'regeren' ontstaan.

Royaal

Het Nederlandse 'royaal' betekent dus letterlijk ook 'koninklijk', maar had vroeger meer de betekenis 'aanzienlijk, voornaam'. Inmiddels is die betekenis meer veralgemeend tot 'gul, groot'. De samenhang met 'koninklijk/aanzienlijk' is niet meer zo aanwezig als vroeger, maar dat neemt niet weg dat 'royaal' nog steeds een woord is wat associaties oproept met luxe en weelde. 

Nog een woord met zo'n ontwikkeling: 'heerlijk'

Klimaat

Op school wordt geleerd wat het verschil is tussen 'het weer' en 'klimaat'. Ik heb altijd geleerd dat het weer een toestand is van korte tijd, terwijl het klimaat een weersgesteldheid van langere tijd (en eventueel over een groter gebied) aanduidt. Maar wat is de letterlijke betekenis van 'klimaat'? En kunnen we wel spreken van 'klimaatverandering'?

Clima

'Klimaat' is afgeleid van het Franse 'climat', wat 'gebied op aarde, klimaatgordel' betekende. Dit 'climat' was afgeleid van het Latijnse 'clima', wat weer afgeleid was van het Griekse 'klima'. In het Grieks betekende dit 'glooiing, helling', van het werkwoord 'klinein' ('hellen'). Hier is overigens ook het woord 'climax' uit ontstaan.

Klimaat

Zoals hierboven al genoemd, betekende 'climat' in het Frans 'gebied op aarde, klimaatgordel'. Het ging dus niet zozeer om de lucht, maar meer om de aarde. Vroeger betekende 'climaet' in het Nederlands ook 'aardgordel' (1462) of 'landstreek met een zekere weersgesteldheid' (1613). Deze betekenis kwam voort uit de betekenis van het Griekse werkwoord 'klinein' ('hellen'), het ging namelijk om de helling van een gebied ten opzichte van de aardas. Dat geeft een gebied een bepaalde weersgesteldheid. 

Maar hoe zit het nou met 'klimaatverandering'? Tja, zolang de veranderende weersomstandigheden op aarde niet veroorzaakt worden door gebieden op aarde die verschuiven ten opzichte van de aardas, kunnen we het letterlijk gezien eigenlijk geen klimaatverandering noemen... ;) 

Gezin

Wat is een gezin? In het woordenboek staat de betekenis 'ouders en kinderen'. En dat klopt inderdaad wel, want als je alleen met een partner leeft, noem je het niet een 'gezin'. Maar is dit altijd de betekenis geweest? Waar komt het woord vandaan?

Ghesinde

Het tegenwoordige 'gezin' kwam eerst voor in de vorm 'ghesinde'. Hier had het echter niet de betekenis 'ouders en kinderen', maar 'reisgezelschap, gevolg'. Het ging dan vaak om een heer die een reisgezelschap bij zich had op zijn tocht. Zijn 'ghesinde' bestond dus uit mensen die bij hem in dienst waren en hem begeleidden op zijn reis.

Gezin

Later werd de betekenis algemener. 'Ghesinde' duidde niet langer alleen maar een reisgezelschap aan, maar ook de hofhouding in het algemeen (dus ook als de heer niet op reis was). Daarna werd de betekenis nog algemener: 'de verzameling personen die tot de huishouding van een minder hooggeplaatste persoon behoorden'. Zelfs tot in de 20ste eeuw kon het nog 'familieleden en inwonende dienstboden' betekenen. Maar omdat het hebben van dienstboden ongebruikelijk werd, is de betekenis zoals wij die kennen ('ouders en kinderen') ontstaan. 

Toestel

Er zijn allerlei soorten toestellen, de één nog gespecialiseerder in iets dan de ander. Toestellen die op elektriciteit werken, toestellen die mechanisch werken, maar ook toestellen zoals je ze in de gymzaal ziet. Dus wat is nou de overeenkomst en waar komt het woord vandaan?

Toestellen

'Toestel' komt eigenlijk gewoon van het werkwoord 'toestellen'. Dat is dus niet het meervoud van 'toestel', zoals in de inleiding vier keer staat, maar een apart werkwoord.

Aanstellen

Dit werkwoord, 'toestellen', is namelijk een verouderd Nederlands werkwoord voor 'aanstellen' of 'inrichten'. Een 'toestel' is dus letterlijk een ding wat ergens voor aangesteld/ingericht is. En dat klopt ook wel, want dat hebben alle soorten toestellen met elkaar gemeen.