maandag 31 augustus 2015

Pittig

Het woord 'pit' heeft in het Nederlands meerdere betekenissen. Er kan de pit in een vrucht mee bedoeld worden, maar ook de pit, de energie/kracht van een mens of de scherpte van eten (pittig). Wat hebben die drie betekenissen met elkaar te maken?

Pit in een mens

Als we zeggen dat iemand 'pit' heeft, bedoelen we niet dat hij ergens in zijn lijf een letterlijke pit heeft zitten. Maar er is wel een overeenkomst tussen een letterlijke pit en pit in een mens: beiden zijn een harde, stevige kern. 'Pit' in een mens is dus ook weer een dode metafoor.

Pittig eten

Als we het hebben over 'pittig' eten, bedoelen we niet dat er allemaal pitten in het eten zitten. Waarom noemen we het dan toch zo? Deze uitdrukking is waarschijnlijk ontstaan in vergelijking met 'pit' in een mens. Als een mens vurig is, kan die 'pittig' genoemd worden. Zo is het ook met eten. Eigenlijk is 'pittig' eten dus weer een soort dode metafoor van 'pit' in een mens, wat op zichzelf al een dode metafoor was. Grappig hoe taal zich ontwikkelt. :) 

maandag 24 augustus 2015

Boeien

Het woord 'boeien' als werkwoord heeft twee betekenissen. Het betekent 'aandacht vasthouden', maar ook 'ketenen'. Hebben die twee iets met elkaar te maken?

Boia

Het woord 'boei' komt van het Latijnse 'boia'. Ook hier betekende het al halsband of voetboei. Via het Oudfrans in de 12e/13e eeuw is het woord in het Nederlands terecht gekomen. Iemand in de boeien slaan betekent dus letterlijk iemand vast maken door middel van ketenen. 

Aandacht vasthouden

De betekenis 'aandacht vasthouden' heeft hier ook mee te maken. Je aandacht wordt als het ware geboeid door wat je ziet of hoort. Dit is een dode metafoor, want we hebben niet meer door dat het een overdrachtelijke betekenis is. De twee betekenissen hebben dus inderdaad iets met elkaar te maken!

maandag 17 augustus 2015

Monster (voorbeeld)

Karlo vroeg zich af waarom het woord 'monster' twee betekenissen heeft. Natuurlijk denken we allemaal gelijk aan het enge beest, maar een 'monster' is ook een voorbeeld of proef ('sample' in het Engels). Is er een verband tussen die twee betekenissen?

Eng beest

'Monster' in de betekenis 'eng beest' komt van het Latijnse 'monstrum'. Ook daar had het al die betekenis. Dit 'monstrum' is afkomstig van het werkwoord 'monere', dat 'waarschuwen, opmerkzaam maken, aanwijzen' betekende. 'Monstrum' zelf betekende 'waarschuwend voorteken, wonderbare gebeurtenis, wezen dat de wil van de goden kenbaar maakt'. Daaruit kwam de betekenis 'bovennatuurlijk wezen' en 'gedrochtelijk wezen' voort. 

Voorbeeld

'Monster' in de betekenis 'voorbeeld' komt van het werkwoord 'monstrare'. Dit betekende 'tonen, wijzen'. Maar ook 'monstrare' is uiteindelijk afgeleid van 'monere', hetzelfde werkwoord als waar 'monstrum' vanaf geleid is. Er is dus wel een verband tussen de twee betekenissen van 'monster', maar je moet er diep voor graven. Leuke suggestie Karlo! 

maandag 10 augustus 2015

Schoorsteen

Henri vroeg zich af waar het woord 'schoorsteen' vandaan komt. Schoren zijn nu in de bouwkunde namelijk steunbalken die je tegen een voorwerp aan plaatst, zodat het niet omvalt of afbreekt. Maar wat heeft dit met het woord 'schoorsteen' te maken? Een schoorsteen ondersteunt toch niets?

Schoorsteen vroeger

'Schoorsteen' is een erg oud woord. Al in de 13e eeuw werd het gebruikt, misschien nog wel eerder. In het Middelnederlands werd met dit woord de stookplaats bedoeld, met de stenen of houten rookvang er direct boven. Die rookvang stak enigszins uit en werd ondersteund, 'geschoord', door stenen. De 'schoorsteen' bestond dus uit stenen die de rookvang schoorden.

Schoorsteen nu

Inmiddels bedoelen we met 'schoorsteen' niet meer de stookplaats, maar het rookkanaal erboven, vooral het deel wat boven het dak uitsteekt. Deze verschuiving van betekenis heeft in de 17e eeuw plaatsgevonden. Er is niet een duidelijke reden voor die verschuiving, het is waarschijnlijk gewoon een gevolg van het feit dat taal leeft. Ook in het Duits (Kamin), Engels (chimney), Frans (cheminĂ©e) en Italiaans (caminata) heeft deze verschuiving van betekenis plaatsgevonden. Vanwege deze verandering noemen wij nu een boven het dak uitstekend stukje pijp een schoorsteen, hoewel dat eigenlijk niets ondersteunt (schoort). Bedankt voor je suggestie, Henri :) 

Ook benieuwd naar een woord? Stuur een berichtje via het contactformulier in de balk aan de rechterkant. 

maandag 3 augustus 2015

Poedelprijs

Een poedelprijs win je liever niet. Het betekent namelijk dat je de minst goede was in de wedstrijd. Maar waarom heet het een poedelprijs? Heeft dit iets te maken met de poedel als hond?

Poedel als hond

De rasnaam 'poedel' heeft te maken met het feit dat poedels vroeger gebruikt werden tijdens de jacht op watervogels. 'Poedel' is mogelijk afgeleid van het oude Nederduitse 'Pudel' (het Engelse 'puddle'), dat 'waterplas' betekent. Een andere mogelijkheid is dat 'poedel' afgeleid is van 'poedelen', omdat de hond tijdens de jacht in het water poedelde. 

Poedelprijs

De 'poedelprijs' heeft hier echter niets mee te maken. Dit 'poedel' is waarschijnlijk afgeleid van 'morsen, knoeien'. De poedelprijs is dus voor degene met de meeste poedels, de meeste missers.