Op stel en sprong

Dit keer maar weer eens een uitdrukking. Sifra vroeg zich namelijk af waar 'op stel en sprong' vandaan komt. Deze uitdrukking heeft de betekenis 'binnen korte tijd, meteen'. Soms heeft het ook de negatieve bijbetekenis 'ongeduldig' (het moest allemaal weer op stel en sprong gebeuren...). Maar wat heeft dat met 'stel' en een 'sprong' te maken?

Op stel

Het eerste deel 'op stel' komt waarschijnlijk van het werkwoord '(zich) stellen' oftewel '(zich) plaatsen'. De uitdrukking was overigens vroeger niet 'op stel en sprong', maar 'op een stel en (een) sprong' en kwam al voor in de zeventiende eeuw.

Stel en sprong

'Op stel en sprong' betekende oorspronkelijk dus waarschijnlijk zoiets als 'de tijd die nodig is om klaar te gaan staan en te springen'. Daar was maar een erg korte tijd voor nodig, vandaar de betekenis 'meteen' die eruit voortgekomen is. Bedankt voor je suggestie Sifra!

Rietje

Als kind vond ik rietjes heel leuk. Het liefst had ik er twee tegelijk in mijn glas. En nog steeds vind ik rietjes leuk staan, ook al gebruik ik ze zelf bijna nooit meer. Waarom heet het eigenlijk een 'rietje'?

Riet

'Rietje' is, zoals je misschien al gedacht had, een verkleinwoord van 'riet'. Riet in de zin van de lange grassoort, ja. Dit woord is waarschijnlijk verwant met het Duitse 'rütteln' (schudden), wat sloeg op het heen en weer bewegen van riet in de wind.

Rietje

Maar wat is nou de overeenkomst tussen 'riet' en 'rietje'? Het zit zo: beide hebben een holle binnenkant. Waar wij nu uit drinken (een rietje) noemen wij zo omdat het net als riet een lange ronde stengel met een holle binnenkant is, alleen dan wat kleiner.

Drop

Nederland, kaasland. Maar ook hagelslagland, stroopwafelland en dropland. Want we kunnen er wat van. Wist je dat de gemiddelde Nederlander gemiddeld 2 kilo drop per jaar eet? Dat is ongeveer 34 miljoen kilo drop met z'n allen. Waar komt het woord 'drop' vandaan?

Druppel

Het woord 'drop' slaat eigenlijk op de betekenis 'druppel, klein bolletje'. Nu nog steeds kunnen wij 'een druppel regen' zeggen, maar ook 'een drop regen', ook al wordt dat lang niet zo veel meer gebruikt. In het Engels zie je deze betekenis van 'drop' echter nog steeds in het dagelijks taalgebruik terug ('raindrop') In de context van drop als lekkernij, ging het om 'een drop zoethoutwortelextract'.

Zoethout

Drop bestond oorspronkelijk namelijk uit zoethoutwortelextract. Uit de wortel van de zoethoutboom werd sap gehaald, dat in verdikte vorm en als bolletje (een drop) verkocht werd. De hoeststillende werking was toen al bekend. Eerst werd het alleen verkocht als geneesmiddel, maar al in de tweede helft van de 19e eeuw werd het steeds meer als lekkernij gegeten. Toen is ook het verkleinwoord 'dropje' ontstaan, om het snoep telbaar te maken. 

Legende en legenda

Albert kwam met een leuke vraag: hebben 'legende' en 'legenda' iets met elkaar te maken, en zo ja, wat dan? Ik was zelf ook meteen erg benieuwd. Dus hier komt het verhaal. Bedankt voor je suggestie Albert!

Legenda en legende vroeger

'Legenda' is Middeleeuws Latijn en betekent letterlijk 'dat wat gelezen moet worden', van het Latijnse 'legere', dat 'lezen' betekende.  'Legende' daarentegen, is een jonger woord dat is afgeleid van 'legenda' en dat lange tijd zowel 'verklaring van symbolen' als 'heiligenverhaal' heeft betekend. 

Legenda en legende nu

'Legende' werd dus lange tijd gebruikt voor twee betekenissen. 'Dat wat gelezen moet worden' was blijkbaar zowel een verklaring van symbolen, als een verhaal over het leven en lijden van heiligen (dat verhaal werd dan gelezen op de gedenkdag van die heilige). Vanuit de betekenis 'heiligenverhalen', oftewel 'wonderverhalen' werd 'legende' later ook gebruikt voor elke poëtische voorstelling vanuit kerkelijke hoek. Nog weer later werd 'legende' ook gebruikt voor wereldlijke voorstellingen (voor die tijd werd een wereldlijke voorstelling altijd met 'sage' aangeduid) en werd een 'legende' steeds meer als iets historisch ongeloofwaardig gezien, een soort mooi mysterieus sprookje.  

Pas in de tweede helft van de 20ste eeuw (1984) is het woord 'legenda' weer ingevoerd, om een duidelijk onderscheid te kunnen maken tussen de twee betekenissen.

Balen

Het woord 'balen' gebruiken wij op twee manieren. Het kan als werkwoord gebruikt worden ('dat is echt balen', 'ik baal ervan', 'balen!') Maar we kennen ook het zelfstandige naamwoord 'balen', zoals in 'balen stro'. Zit hier een verband tussen?

Balen tabak

Voordat het werkwoord 'balen' bestond, werd er ook wel een uitdrukking gebruikt om aan te geven dat je ergens niet blij mee was. Dit was de uitdrukking 'ik heb er tabak van'. Tabak stond vroeger (vanaf de 17e eeuw) symbool voor iets voortreffelijks, en deze uitdrukking was dan ook ironisch bedoeld. Om de uitdrukking meer kracht bij te zetten, zei men na verloop van tijd 'ik heb er balen tabak van', oftewel heel veel tabak (extra ironisch). Hier was 'balen' hetzelfde woord als bijvoorbeeld in 'balen stro'. 

Balen

Het losse werkwoord 'balen' zoals wij dat nu kennen, is ontstaan doordat men het woord 'tabak' uit de uitdrukking weg ging laten. De rest, 'ik heb er balen van', bleek veelzeggend genoeg. Nog weer later werd dit verder ingekort tot '(het is) balen' en werd het niet langer opgevat als zelfstandig naamwoord, maar als een los werkwoord (ongeveer vanaf 1950). En zo vatten we het nu nog steeds op, terwijl het eigenlijk dus precies hetzelfde was als 'balen' in 'balen stro'. 

In de maling nemen

Albert vroeg zich laatst af waar 'in de maling nemen' vandaan komt. Deze uitdrukking gebruiken we vaak genoeg, maar zoals bij zoveel woorden en uitdrukkingen kunnen we niet echt uitleggen waarom we het nou juist zo noemen. Maar daarvoor is deze blog er :)

Andere uitdrukkingen

Verrassend genoeg waren er vroeger nog een paar andere uitdrukkingen die ook het woord 'maling' gebruikten. Dit waren:

- iemand in de maling houden: iemand in de onzekerheid, verwarring houden of laten

- in de maling geraken: in de war raken

- uit de maling zijn: uit de nood zijn (bijvoorbeeld in de zin 'had ik maar iets, dan was ik al zo uit de maling!')

Inmiddels kennen we alleen de uitdrukking 'iemand in de maling nemen', hoewel die blijkbaar vroeger nog niet gebruikt werd.

Maling

Maar wat is de overeenkomst tussen deze uitdrukkingen? Met het woord 'maling' wordt in ieder geval een (maal)stroom of draaikolk (van gedachten) bedoeld. Pas deze betekenis maar eens toe op de drie hierboven genoemde oude uitdrukkingen, dan zie je dat het inderdaad steeds om een maalstroom van gedachten ging.

Onze uitdrukking 'in de maling nemen' heeft dus waarschijnlijk zoiets te betekenen als 'op zo'n manier met iemand omgaan dat hij in een maalstroom van gedachten komt', wat er eigenlijk op neerkomt dat diegene niet meer weet waar hij aan toe is. En dat raakt wel aan de betekenis die wij nu hebben voor 'in de maling nemen'. Bedankt voor je suggestie Albert!

Porselein

Porselein wordt al eeuwenlang gebruikt. Vroeger was het een echte luxe, maar tegenwoordig is het al wat meer voor de 'gewone burger' beschikbaar. Hoe is dit woord tot deze vorm gekomen?

Schelp

De oorsprong van het woord 'porselein' gaat terug tot een bepaalde soort schelp. Deze schelp had de Italiaanse naam 'porcellana', wat de Fransen hebben vervormd tot 'porcelaine'. Dit Italiaanse 'porcellana' was afgeleid van 'porcella', wat een verkleinwoord was van 'porca' (zeug). 'Porcella' betekende 'vrouwelijk biggetje' of 'geslachtsdeel van een zeug', waarvan men een gelijkenis zag in de vorm van de schelp. 

Porselein

Porselein als aardewerk is naar deze schelp vernoemd omdat het een overeenkomst had met de kleur en glans van het oppervlak van de schelp. Marco Polo was trouwens de eerste die porselein naar Europa bracht (uit China), rond 1300. Letterlijk heeft de naam 'porselein' dus met het geslachtsdeel van een zeug te maken. Best apart. Ik vraag me af of de elite die zich vroeger als enige porselein kon veroorloven dit heeft geweten :) 

Individu

Is het niet een mooi woord, 'individu'? Het klinkt bijna Frans vind ik. Toch is het een Nederlands woord. Hanneke vroeg zich laatst af waar het vandaan komt, dus dat heb ik uitgezocht. Bedankt voor de suggestie :)

Niet deelbaar

Dat het zo Frans klinkt is niet voor niets, het Nederlands heeft het woord namelijk uit het Frans geleend. In het Frans betekende het 'enkeling' en was afgeleid van het Middeleeuws Latijnse 'individuum'. Het eerste deel, 'in', heeft in dit woord de betekenis 'niet'. Het tweede deel 'dividu' komt van het Latijnse 'dividere', wat 'verdelen, scheiden' betekende. Letterlijk betekent 'individu' dus 'niet-deelbaar' en dat is ook precies wat een individu is. Een groep kun je verder opdelen, maar een individu niet.

Atoom

Het grappige van dit woord is dat het in het klassiek Latijn een vertaling was van het Griekse 'atomos'. Dit betekende letterlijk ook 'niet-deelbaar'. Maar dat Griekse woord voor 'ondeelbaar' is bij ons het woord 'atoom' geworden, terwijl het Latijnse woord voor 'ondeelbaar' dus het woord 'individu' is geworden. Twee woorden die eigenlijk hetzelfde betekenen, maar toch ook weer heel iets anders!

Special: Uitroepteken en vraagteken

Hoe zijn het uitroepteken en het vraagteken ontstaan? Deze blogpost gaat eens niet over woorden, maar over leestekens. Dit is namelijk de 100ste blogpost! Tijd voor een special :)

Uitroepteken

Het uitroepteken is waarschijnlijk ontstaan uit het Latijn. In die tijd werd er 'io' achter een stuk tekst gezet als uitroep van vreugde. Later bleef de 'o' weg en stond er alleen nog 'i'. Toen uiteindelijk ook nog de punt onder de 'i' werd geschreven in plaats van erboven, was het natuurlijk geen grote stap meer naar hoe wij het uitroepteken nu kennen.

Vraagteken

Het is niet echt verrassend, maar ook het vraagteken komt waarschijnlijk uit het Latijn. Als er een vragende zin was, stond er 'q.' achter, een afkorting van 'quaestio' ('vraag'). Later werd de punt onder de 'q' geschreven en veranderde de vorm van de 'q' naar hoe wij nu het bovenste deel van het vraagteken kennen. Beide leestekens (het uitroepteken en het vraagteken) zijn dus eigenlijk gewoon afkortingen van Latijnse woorden, die zich zo ontwikkeld hebben dat ze nu alleen nog als leestekens worden gezien.

Vaccinatie

Vaccins zijn tegenwoordig de normaalste zaak van de wereld voor veel mensen. Maar dit is natuurlijk heel lang niet zo geweest. Pas sinds het jaar 1800 is het begrip 'vaccineren' bekend. Waarom heet het zo?

Koepokken

'Vaccin' is afgeleid van het Franse 'vaccine', dat 'koepokken' betekende. Dit 'vaccine' was weer afgeleid van het Latijnse 'vacca', 'koe'. Het woord 'vaccin' betekende als nieuw woord 'entstof tegen koepokken'. Later kreeg het de algemenere betekenis 'entstof tegen infectieziekte'.

Vaccinatie

Zoals aan de betekenis van het woord al te zien is, was het eerste vaccin dat er kwam tegen koepokken. In die tijd waren koepokken de doodsoorzaak voor 10-20% van de bevolking. De Britse arts Edward Jenner heeft een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van de vaccinatie. Hij vaccineerde mensen door een klein sneetje te maken in de huid met een besmet mesje (wat in aanraking was geweest met vocht uit een blaasje van een patiënt met de milde vorm van koepokken). De mensen werden mild ziek en kregen daarna de ziekte niet meer, ook niet als ze bewust in aanraking werden gebracht met de ziekte.

Schoorvoetend (het verband met schoorsteen)

De laatste tijd krijg ik steeds meer suggesties voor woorden, wat ik alleen maar heel erg leuk vind. Want soms leggen anderen verbanden, die ik zelf nog niet had gelegd. Zo vroeg Anne mij of ik een keer de woorden 'schoorsteen' en 'schoorvoetend' wilde uitzoeken, en of die misschien iets met elkaar te maken hadden. Toevallig had ik 'schoorsteen' al een keer uitgezocht (zie hier), maar 'schoorvoetend' nog niet... Daar komt nu verandering in.

Schoor

Zoals uit de blogpost over 'schoorsteen' al is gebleken, is een 'schoor' een steunbalk. Een 'schoorsteen' is dus letterlijk een steen die iets ondersteunt. Maar het woord 'schoor' bestaat ook als bijvoeglijk naamwoord en dan betekent het 'strak ergens schuin tegenaan' (hier zie je trouwens ook nog steeds de betekenis 'ondersteunen' in terug, want als je bijvoorbeeld een balk ergens strak tegenaan zet, biedt dat ondersteuning).

Schoorvoetend

Als je je voeten 'schoor' zet, zet je ze dus letterlijk schuin, of dwars, in ieder geval niet in de goede richting. Je zet je voeten schrap en probeert jezelf als het ware te ondersteunen om op dezelfde plaats te blijven staan. Schoorvoetend betekende vroeger dan ook 'tegenstribbelend', maar inmiddels heeft het meer de betekenis 'iets aarzelend of met tegenzin doen'. De woorden 'schoorvoetend' en 'schoorsteen' hebben dus zeker een verband. Beide woorden hebben te maken met ondersteuning, zij het in iets andere betekenis. Bedankt voor de suggestie Anne!

Vaderland, moedertaal en moedervlek

Jade stuurde mij een berichtje met een leuke vraag. Waarom zeggen we 'vaderland' en 'moedertaal'? Waarom niet 'vaderland' en 'vadertaal' of 'moederland' en 'moedertaal'? Hoe is dat verschil ontstaan? En als we toch bezig zijn, hoe zit het met het woord 'moedervlek'? Bedankt voor je suggestie Jade!

Vaderland

'Vaderland' is een vertaling van het Latijnse 'patria', voluit 'patria terra' (land van de (voor)vader). Oorspronkelijk was het een bijbels begrip. Als je bedenkt dat vroeger de man heerste over bezit en zeker over land, is het niet zo gek dat het woord 'vaderland' is ontstaan en niet 'moederland'.

Moedertaal

Maar waarom zeggen we dan wel moedertaal? Een veel gehoorde suggestie is dat dit komt doordat kleine kinderen vaak vooral van hun moeder leren spreken. Zeker vroeger was dit het geval als de man de hele dag werkte en de vrouw voor de kinderen zorgde. 'Moedertaal' in deze betekenis gebruiken we vanaf de 17e eeuw. Daarvoor noemden we het 'onze moeders taal' en 'moederlijke taal' (sinds de 16e eeuw), een vertaling van het Latijnse 'lingua materna'. In de 16e eeuw bestond het woord 'moedertaal' ook al wel, maar dan met de betekenis 'stamtaal'. 

Moedervlek

Tja, en dan heb je nog de moedervlek. Deze benaming schijnt voort te zijn gekomen uit volksgeloof. De baby zou namelijk met deze huidvlekken geboren worden als de moeder haar zwangerschapslusten niet kon bevredigen (augurken met slagroom enzo). Maar ja, hoe ze dan moedervlekken willen verklaren die later ontstaan... Het blijft een mysterie. :) 

Ik ken mijn pappenheimers

Maar eens een uitdrukking dit keer! Het is niet een heel veel gebruikte, maar wel een vreemde: 'ik ken mijn pappenheimers'. De betekenis daarvan is 'ik weet wat ik aan deze mensen heb, ik ken mijn mensen'. Hoe is deze uitdrukking ontstaan? Albert vroeg het zich af. Weer een leuke suggestie!

Wallensteins Tod

De uitdrukking heeft te maken met een toneelstuk over de Dertigjarige Oorlog (van 1618-1648). Een van de veldheren in die oorlog was graaf Gottfried Henrich zu Pappenheim. In dit toneelstuk speelden caveleriesoldaten van graaf Pappenheim een rol. Het toneelstuk, in 1799 opgevoerd, heette Wallensteins Tod.

Pappenheimers

Zoals de naam van het toneelstuk al doet vermoeden, ging het stuk vooral over baron Wallenstein. Ook dit was een veldheer in de Dertigjarige Oorlog. Op een gegeven moment werd hij echter beschuldigd van samenwerking met de vijand. Maar Pappenheim, die al twee keer eerder Wallenstein ten hulp was gekomen bij belangrijke manoeuvres, liet zijn soldaten aan Wallenstein meedelen dat zij hem niet voor een landverrader hielden. Daarop riep Wallenstein in het toneelstuk blij uit: 'daran erkenn' ich meine Pappenheimer!' Oftewel: 'daaraan herken ik mijn pappenheimers, zo ken ik jullie!'

Ambacht

Het woord 'ambacht' heeft bij ons een beetje een nostalgische lading. Vaak worden er beroepen mee bedoeld die handmatig worden uitgevoerd op dezelfde manier als vroeger en lijken 'ambachtelijk' bereide producten extra lekker. Coby vroeg zich af waar het woord 'ambacht' vandaan komt. Bedankt voor de suggestie!

Ambi + actus

Het eerste deel van dit woord, 'amb-' is afgeleid van het Latijnse 'ambi'. Dit betekende 'rondom'. Het tweede deel, '-acht', is gevormd uit het Latijnse 'actus', wat van het werkwoord 'agere' kwam. Dit werkwoord betekende 'leiden, voeren'. 

Dienaar of dienst

Letterlijk betekende het dus iets als 'iemand die zich om zijn heer bewoog', oftewel een dienaar. Maar inmiddels bedoelen we met 'ambacht' het beroep zelf, in plaats van degene die het uitoefent. 

Van het woord 'ambacht' is trouwens ook het verkorte woord 'ambt' gevormd. In de 17e eeuw is er een scheiding tussen deze twee woorden gekomen. Met 'ambacht' werden 'lagere functies' bedoeld, terwijl met 'ambt' juist 'hogere functies' bedoeld werden. En dat is eigenlijk nog steeds zo, al heeft het woord 'ambacht' waarschijnlijk bij ons een positievere lading dan het vroeger had. 

Weegbree

Weegbree is een plantje (of onkruid, volgens sommigen) dat redelijk bekend is, vooral als handig middeltje tegen een prik van een brandnetel. Je ziet de smalle en grote weegbree dan ook overal opkomen. Maar waarom heet het 'weegbree'?

Weegbree

'Weegbree' is op te delen in twee delen, namelijk 'weeg' en 'bree'. Dit eerste deel, 'weeg', heeft te maken met het woord 'weg'. Het tweede deel, 'bree', slaat op 'breed' of 'uitbreidend'. Daar zijn de meningen over verdeeld. De 'weegbree' zou dus een plant zijn die langs de weg groeit en breed is, of zich veel uitbreidt.

Voetspoor der blanken

Een grappig weetje over de weegbree is dat deze plant ook wel het 'voetspoor der blanken' wordt genoemd. Dit komt namelijk doordat de plant in het verleden overal is opgekomen, waar Europeanen kwamen (bijvoorbeeld in Noord-Amerika). Blijkbaar reizen de zaadjes van de weegbree erg makkelijk over grote afstanden mee. Inderdaad een uitbreidende plant dus :)

Speculaas

Ook al is het nog lang geen december, de kruidnoten liggen alweer in de winkel. Ook speculaas is een geliefd onderdeel van de lekkernijen rond Sinterklaas. Hoe komt dit woord aan zijn vorm? Heeft speculaas iets te maken met speculeren?

Welbehagen

Waarschijnlijk is 'speculaas' inderdaad afgeleid van speculatie. Maar waarom en in welke betekenis, daar verschillen de meningen nog over. Eén van de theorieën is dat 'speculaas' afgeleid is van 'speculatie' in de betekenis 'welbehagen'. Vroeger bestond namelijk de uitdrukking 'ergens speculatie aan/in hebben', wat betekende dat je er genoegen of plezier van had. 

Fantasiegoed

Volgens de andere verklaring is 'speculaas' afgeleid van 'speculatie' in de zin 'fantasiegoed'. Al in de 18e eeuw werd 'speculatie' in een Amsterdams kookboek beschreven als suikerwerk in vormen/beeldwerk. De speculaas rond Sinterklaas zou dan zo heten vanwege de fantasievormen waarin de speculaas gemaakt werd, ook al was het geen suikerwerk zoals in dat kookboek. 

Madelief

Iedereen kent het madeliefje wel, het kleine witte bloempje dat zo ongeveer overal groeit. Daarnaast is het natuurlijk ook een naam. Hoe komt dit woord aan zijn vorm? En wat betekent die naam dan eigenlijk letterlijk?

Made

Het eerste deel, 'made', is een oud woord voor 'weide' of 'hooiland'. Het heeft te maken met onder andere het woord 'maaien' en het Engelse 'meadow' (weiland). In Nederlandse plaatsnamen als 'Thermaat', 'Huizemaat' en 'Made' zie je dit woord ook nog terug.

Lief

Waarom het tweede deel 'lief' is, is vrij makkelijk in te vullen. De madelief groeit namelijk graag in weilanden. Het is dus een bloemetje dat als het ware weilanden lief vindt. Maar of we dit ook kunnen zeggen van alle mensen die Madelief heten? :) 

Pittig

Het woord 'pit' heeft in het Nederlands meerdere betekenissen. Er kan de pit in een vrucht mee bedoeld worden, maar ook de pit, de energie/kracht van een mens of de scherpte van eten (pittig). Wat hebben die drie betekenissen met elkaar te maken?

Pit in een mens

Als we zeggen dat iemand 'pit' heeft, bedoelen we niet dat hij ergens in zijn lijf een letterlijke pit heeft zitten. Maar er is wel een overeenkomst tussen een letterlijke pit en pit in een mens: beiden zijn een harde, stevige kern. 'Pit' in een mens is dus ook weer een dode metafoor.

Pittig eten

Als we het hebben over 'pittig' eten, bedoelen we niet dat er allemaal pitten in het eten zitten. Waarom noemen we het dan toch zo? Deze uitdrukking is waarschijnlijk ontstaan in vergelijking met 'pit' in een mens. Als een mens vurig is, kan die 'pittig' genoemd worden. Zo is het ook met eten. Eigenlijk is 'pittig' eten dus weer een soort dode metafoor van 'pit' in een mens, wat op zichzelf al een dode metafoor was. Grappig hoe taal zich ontwikkelt. :) 

Boeien

Het woord 'boeien' als werkwoord heeft twee betekenissen. Het betekent 'aandacht vasthouden', maar ook 'ketenen'. Hebben die twee iets met elkaar te maken?

Boia

Het woord 'boei' komt van het Latijnse 'boia'. Ook hier betekende het al halsband of voetboei. Via het Oudfrans in de 12e/13e eeuw is het woord in het Nederlands terecht gekomen. Iemand in de boeien slaan betekent dus letterlijk iemand vast maken door middel van ketenen. 

Aandacht vasthouden

De betekenis 'aandacht vasthouden' heeft hier ook mee te maken. Je aandacht wordt als het ware geboeid door wat je ziet of hoort. Dit is een dode metafoor, want we hebben niet meer door dat het een overdrachtelijke betekenis is. De twee betekenissen hebben dus inderdaad iets met elkaar te maken!

Monster (voorbeeld)

Karlo vroeg zich af waarom het woord 'monster' twee betekenissen heeft. Natuurlijk denken we allemaal gelijk aan het enge beest, maar een 'monster' is ook een voorbeeld of proef ('sample' in het Engels). Is er een verband tussen die twee betekenissen?

Eng beest

'Monster' in de betekenis 'eng beest' komt van het Latijnse 'monstrum'. Ook daar had het al die betekenis. Dit 'monstrum' is afkomstig van het werkwoord 'monere', dat 'waarschuwen, opmerkzaam maken, aanwijzen' betekende. 'Monstrum' zelf betekende 'waarschuwend voorteken, wonderbare gebeurtenis, wezen dat de wil van de goden kenbaar maakt'. Daaruit kwam de betekenis 'bovennatuurlijk wezen' en 'gedrochtelijk wezen' voort. 

Voorbeeld

'Monster' in de betekenis 'voorbeeld' komt van het werkwoord 'monstrare'. Dit betekende 'tonen, wijzen'. Maar ook 'monstrare' is uiteindelijk afgeleid van 'monere', hetzelfde werkwoord als waar 'monstrum' vanaf geleid is. Er is dus wel een verband tussen de twee betekenissen van 'monster', maar je moet er diep voor graven. Leuke suggestie Karlo! 

Schoorsteen

Henri vroeg zich af waar het woord 'schoorsteen' vandaan komt. Schoren zijn nu in de bouwkunde namelijk steunbalken die je tegen een voorwerp aan plaatst, zodat het niet omvalt of afbreekt. Maar wat heeft dit met het woord 'schoorsteen' te maken? Een schoorsteen ondersteunt toch niets?

Schoorsteen vroeger

'Schoorsteen' is een erg oud woord. Al in de 13e eeuw werd het gebruikt, misschien nog wel eerder. In het Middelnederlands werd met dit woord de stookplaats bedoeld, met de stenen of houten rookvang er direct boven. Die rookvang stak enigszins uit en werd ondersteund, 'geschoord', door stenen. De 'schoorsteen' bestond dus uit stenen die de rookvang schoorden.

Schoorsteen nu

Inmiddels bedoelen we met 'schoorsteen' niet meer de stookplaats, maar het rookkanaal erboven, vooral het deel wat boven het dak uitsteekt. Deze verschuiving van betekenis heeft in de 17e eeuw plaatsgevonden. Er is niet een duidelijke reden voor die verschuiving, het is waarschijnlijk gewoon een gevolg van het feit dat taal leeft. Ook in het Duits (Kamin), Engels (chimney), Frans (cheminée) en Italiaans (caminata) heeft deze verschuiving van betekenis plaatsgevonden. Vanwege deze verandering noemen wij nu een boven het dak uitstekend stukje pijp een schoorsteen, hoewel dat eigenlijk niets ondersteunt (schoort). Bedankt voor je suggestie, Henri :) 

Ook benieuwd naar een woord? Stuur een berichtje via het contactformulier in de balk aan de rechterkant. 

Poedelprijs

Een poedelprijs win je liever niet. Het betekent namelijk dat je de minst goede was in de wedstrijd. Maar waarom heet het een poedelprijs? Heeft dit iets te maken met de poedel als hond?

Poedel als hond

De rasnaam 'poedel' heeft te maken met het feit dat poedels vroeger gebruikt werden tijdens de jacht op watervogels. 'Poedel' is mogelijk afgeleid van het oude Nederduitse 'Pudel' (het Engelse 'puddle'), dat 'waterplas' betekent. Een andere mogelijkheid is dat 'poedel' afgeleid is van 'poedelen', omdat de hond tijdens de jacht in het water poedelde. 

Poedelprijs

De 'poedelprijs' heeft hier echter niets mee te maken. Dit 'poedel' is waarschijnlijk afgeleid van 'morsen, knoeien'. De poedelprijs is dus voor degene met de meeste poedels, de meeste missers.  

Rijke stinkerd

Als we iemand een 'rijke stinkerd' noemen, menen we het meestal niet serieus. Het is gewoon een uitdrukking. Maar waarom noemen we iemand die rijk is ook weleens een 'rijke stinkerd'? Hoe is die uitdrukking ontstaan?

Stinkend rijk

Er zijn wel drie verklaringen voor deze uitdrukking. Volgens de eerste houdt 'rijke stinkerd' verband met 'stinkend rijk' en heeft 'stinken' hier de betekenis 'afkeer wekkend'. Hetzelfde 'stinkend' als in 'stinkend jaloers' of 'stinkend brutaal'. 

Stinkende parfum

De tweede verklaring zegt dat de uitdrukking is ontstaan doordat rijke mensen de neiging hadden zich met parfum te bespuiten in plaats van zich te reinigen. Hierdoor zou een doordringende geur ontstaan die als stinkend werd ervaren. 

Rijke doden

De derde verklaring, die ik geneigd ben te geloven, heeft te maken met de gewoontes die er vroeger waren wat betreft begraven. Arme mensen werden buiten op het kerkhof begraven, maar de rijken konden zich iets "beters" veroorloven. Zij werden begraven in de kerk onder de vloer. Het liefst zo dicht mogelijk bij het altaar, want dan zou de heiligheid daarvan op de overledene stralen. De graven in de kerk werden echter niet geruimd en doordat de vloerstenen steeds opgelicht werden, sloten ze na verloop van tijd niet meer goed aan. Je kunt je voorstellen dat, afhankelijk van het weer, er niet altijd een lekkere geur in de kerk hing. De rijken gingen letterlijk stinken. 

Paars

Sommige kleuren hebben een naam waardoor je gelijk al de kleur voor je ziet. Zo zie je bij 'oranje' sinaasappelen (orange) voor je en hoort de kleur 'roze' bij rozen. Maar waar komt het woord 'paars' vandaan?

Perzië

Er zijn twee theorieën voor het ontstaan van het woord 'paars'. Volgens de ene heeft het te maken met de kleuren van Perzië. Ons woord 'paars' zou dan afgeleid zijn van het middeleeuws Latijnse 'persus, persum', dat 'donkerblauwe kleur' betekende. Deze kleurnaam zou op haar beurt weer afgeleid zijn van 'Persae' ('Perzen') of 'Persia' ('Perzië'), bijvoorbeeld omdat paars de kleur van een bepaald soort kleding uit die streek was.  

Perzik

De andere theorie beweert dat 'paars' te maken heeft met 'perzik'. Het zou dan afgeleid zijn van het Laatlatijnse 'persica' ('perzik'), dat uiteindelijk ook weer van 'Persia' afgeleid is ('perzik' is afgeleid van 'persicum malum', dat Perzische appel betekende). Als deze theorie het bij het juiste eind heeft, zal de violette kleur van perzikbloesem een rol gespeeld hebben. Hoe dan ook, de kleurnaam komt van het woord Perzië, of het nu via de kleding is of de perzikbloesem.

Marshmallow

Nu het zulk mooi weer is en de vakantie is begonnen, gaan er vast weer heel wat marshmallows boven een vuurtje geroosterd worden. De 'marshmallow' is in Nederland eigenlijk bij iedereen wel bekend. Maar zoals aan de naam al te zien is, komt het snoepje niet uit Nederland. Waarvandaan dan wel?

Marshmallow plant

Ik had het nooit gedacht, maar de 'marshmallow' is vernoemd naar de 'marshmallow plant', gevormd uit 'marsh (moeras)' + 'mallow (malve, maluwe, oftewel kaasjeskruid)'. Dit is een plant die al millennia lang gebruikt wordt. Zelfs de Egyptenaren en de Romeinen gebruikten de wortel en het sap al, maar vooral voor medicinale doeleinden.

Het snoep

Pas aan het begin van de 19e eeuw gebruikten Franse snoepgoedmakers het sap van de plant voor het maken van snoep, door dat sap zelf uit de plant te halen en op te kloppen. Dit was natuurlijk erg arbeidsintensief. Het was dan ook een doorbraak voor de marshmallow als snoepgoed toen later in de 19e eeuw het idee kwam om gelatine te gebruiken om de chewy structuur te creëren. Dit heeft eraan bijgedragen dat nu niet alleen lokale Franse snoepwinkeltjes, maar winkels over de hele wereld ons marshmallows aanbieden en wij er heerlijk van kunnen genieten bij een kampvuurtje! Geniet ervan :)

Sinaasappel

Grappig woord hè. Vooral als kind is het even wennen hoe je dit moet schrijven, met die dubbele 'a' terwijl je er misschien maar ééntje hoort. Hoe komt deze vrucht aan zo'n bijzondere naam?

Sinaas-appel

Ook al zeg je misschien 'sina-sappel', het woord moet opgedeeld worden in de delen 'sinaas' en 'appel'. Dit tweede deel is logisch, een sinaasappel is namelijk een ronde vrucht, net als een appel. Maar waarom 'sinaas'? Dat heeft te maken met het land waar ze vandaan komen. De Portugezen importeerden ze namelijk uit China: China's-appel dus. 'Appelsien' heeft hier ook mee te maken, dit is afgeleid van 'appelen (van) China'. 

Portugezen

Een leuk weetje is dat de sinaasappel in andere talen vernoemd is naar de Portugezen, die de vrucht importeerden, in plaats van naar het land van herkomst. Zo heb je het Italiaanse 'portogallo', het Roemeense 'portocală', het Griekse 'portokáli' en het Bulgaarse 'portokal'. Maar hoe het ook genoemd wordt, we bedoelen allemaal hetzelfde :) 

Afvinken

Naar aanleiding van de blogpost van vorige week, 'slavink', vroeg Lies zich af of het woord 'afvinken' ook iets met het vogeltje te maken heeft. Zou het zo zijn?

V-vormig tekentje

Als je ergens een vinkje bij zet, is het een v-vormig tekentje. Oorspronkelijk werd dit gebruikt om aan te geven dat post gecontroleerd was. Dit tekentje bestond waarschijnlijk al lang voordat het een 'vinkje' genoemd werd. Vanaf wanneer men het is gaan aanduiden met werkwoorden als 'afvinken' en 'aanvinken' is niet helemaal duidelijk. 

Vinkje

Maar waaróm ze het zo zijn gaan noemen, daar gaat het natuurlijk om in deze blog. Er zijn een paar factoren die waarschijnlijk meegespeeld hebben. Een logische reden is dat 'vink' natuurlijk met een 'v' begint, maar ja, er zijn zo veel woorden die met een 'v' beginnen. Daarom kan ik me voorstellen dat een belangrijkere factor is geweest dat de 'v' lijkt op een vliegend vogeltje. Misschien wilden ze daarom een vogelnaam met een v bedenken. Het moest bovendien een vogel zijn die niet te groot is, want het 'v-tje' is maar een klein markeringsteken. En voilà, het vinkje als naam voor het markeringsteken was geboren. 'Afvinken' heeft dus inderdaad ook iets met het vogeltje te maken. Bedankt voor je suggestie Lies! 

Slavink

Soms heeft vlees een gekke naam. Een naam waarvan je je afvraagt hoe ze eraan zijn gekomen. Een voorbeeld daarvan is 'hamburger', maar ook 'slavink' mag genoemd worden. Waarom heet een stukje gehakt in een lapje spek zo?

Sla - vink

Het lijkt te voor de hand liggend om waar te zijn, maar de slavink werd vroeger aangeprezen als een stukje vlees dat goed bij sla paste. Vandaar de naam 'sla-vink'. 'Er is volop Sla. Geniet nu eens van een lekker aangemaakt kropje Sla met heerlijke gebraden Slavinken [,] iets nieuws, waar U Uw tong bij inslikt [1952, Texelsche Courant]'.

(Blinde) vink

De vraag is natuurlijk hoe ze aan dat tweede stukje, 'vink', komen. Dit was gevormd naar analogie van het oudere 'blinde vink', gehakt dat opgerold was in een lapje (kalfs)vlees. Het werd zo genoemd omdat de kleine en gedrongen vorm van het vlees op een vink leek. Nog een interessant weetje: volgens een oud volksgeloof zongen vinken het best wanneer ze blind waren. Tot de 20ste eeuw werden vinken bewust mishandeld om hoger te eindigen in wedstrijden. Dat een vleesgerecht dus niet gewoon 'vink', maar 'blinde vink' werd genoemd, kan een verwijzing zijn naar kwaliteit. In 'slavink' zien we dit 'blinde' niet meer terug, maar desalniettemin werd het gerecht in Nederland binnen enkele jaren het populairste vleesgerecht bij een zomers maal. De slager had dus gelijk toen hij beweerde dat dit het perfecte stukje vlees voor bij de sla was.  

Artikel

Hanneke vroeg zich af waar het woord 'artikel' vandaan komt. En tja, daar ben ik zelf eigenlijk ook wel benieuwd naar. Want artikel heeft meerdere betekenissen. Denk bijvoorbeeld aan een krantenartikel, maar ook aan afgeprijsde artikelen in de winkel. Dus ik heb het opgezocht en er een blogpost over geschreven.

Artus

'Artikel' is afgeleid van het Latijnse 'artus'. Dit had niks met schrijven te maken en ook niet met winkels, maar betekende 'lid, gewricht'. Het verkleinwoord hiervan is 'articulus', waar dus het woord 'artikel' van is afgeleid, maar waar ook het woord 'articuleren' van is afgeleid (via het werkwoord 'articulare', dat 'in leden verdelen, duidelijk uitspreken' betekende). 

Articulus

Dit verkleinwoord 'articulus' kun je vertalen met 'deel van een lid'. Het was dus iets kleins. Het had ook wel de betekenis 'deel van een geschreven stuk' en daar zie je al ons krantenartikel in terug. Ook had 'artikel' de betekenis 'punt op een voorraadlijst', waaruit zich de betekenis 'koopwaar' ontwikkelde. Het komt erop neer dat een artikel iets kleins is, een onderdeel van iets groters. Bedankt voor je suggestie Hanneke!

Pyjama

Ik vergeet altijd of je 'pyjama' nou met of zonder 'j' schrijft. De officiële spelling heeft wel een 'j', maar op de een of andere manier heb ik altijd de neiging het zonder 'j' te schrijven. Hoe dan ook, het is een erg raar woord en vooral een niet-Nederlands woord. Hoe komt dit woord tot deze vorm in het Nederlands?

Pae jamah

De Nederlanders hebben dit woord ontleend aan het Engelse 'pyjama', of in meervoudsvorm 'pyjamas'. Dit 'pyjama(s)' is afgeleid van Hindi of Urdu 'pajama, pai jama', wat weer is afgeleid van het Perzische 'pae jamah'. Letterlijk betekende dit 'beenbekleding' (uit pae: 'been, voet' en jamah: 'bekleding, kledingstuk'. Handig om te onthouden als je net als ik niet wist of je 'pyjama' nou met of zonder 'j' schrijft...).

Engelse kolonisatoren

Maar hoe komt een (oud) Perzisch woord in het Engels terecht? Dat had te maken met kolonisatie. De Engelsen maakten kennis met de 'pajama' als een wijde broek die zowel door mannen als vrouwen gedragen werd. Het was oorspronkelijk geen nachtkleding, maar gewoon een loszittende, luchtige, comfortabele broek (denk maar terug aan de letterlijke betekenis: 'beenbekleding'). De Engelse kolonisatoren adopteerden het kledingstuk echter vooral als nachtkleding, en zo verspreidden deze betekenis en dit kledingstuk zich ook buiten Azië. 

Pindakaas

Volgens mij heeft elke Nederlander zich wel eens afgevraagd waarom wij het beleg 'pindakaas' noemen, terwijl er helemaal geen kaas in zit. In andere landen noemen ze het dan ook 'pindaboter', Nederland is het enige land dat dit niet doet. Waarom is dit zo?

Pinda-dokunnu

De naam 'pindakaas' komen we voor het eerst tegen in het Surinaams: een vertaling van 'pinda-dokunnu'. Dit Surinaamse product was echter niet hetzelfde als onze pindakaas. Het was niet smeerbaar, maar een blokvormige massa van gestampte pinda's, waar je plakken vanaf kon snijden (net als bij kaas dus).

Pindakaas

De pindakaas zoals wij die kennen, de smeerbare versie, werd in 1893 ontwikkeld in Amerika. Daar werd het al meteen 'peanut butter' genoemd, en ook andere landen namen die samenstelling van 'pinda' en 'boter' over. In Nederland mocht dit echter niet, omdat 'boter' al de naam was voor echte roomboter, om die te kunnen onderscheiden van margarine. Er zijn twee theorieën over hoe de Nederlanders dan aan 'pindakaas' zijn gekomen. De eerste is dat ze teruggegrepen hebben op het woord 'pindakaas' dat ze al kenden van de Surinamers, de tweede is dat ze het 'pindakaas' hebben genoemd in vergelijking met 'leverkaas', een ander broodbeleg waar ook geen kaas in zit (maar waar je wel net zoals van kaas plakken vanaf kunt snijden). Tja, ze moesten toch wat verzinnen. 

Pond (gewicht) en pond (munten)

Er zijn van die woorden die twee betekenissen hebben, zonder dat je direct een verband ziet tussen die woorden. 'Bloem' is daar een voorbeeld van, of 'slaaf', of 'gemeen'. Zo ook het woord 'pond'. Je kunt namelijk zeggen 'een pond kaas', maar ook 'dat stuk kaas kost een pond'. Dus hoe zit dat?

Pond als gewichtseenheid

De pond als gewichtseenheid komt van het Latijnse 'pondo' (gewicht), dat oorspronkelijk 'libra pondus' was. Dit betekende letterlijk 'een Romeins pond (libra) aan gewicht (pondus)'. Dit pondo is verwant met 'pendere', waar ook 'spenderen' mee te maken heeft. Het slaat namelijk op het hangen aan een weegschaal.  

Pond als munteenheid

Dat deze pond ook als munteenheid werd gezien, kwam doordat er in de Middeleeuwen in veel Europese landen een vast aantal penningen uit een pond zilver werd geslagen. Deze hoeveelheid werd dan ook de waarde van een pond (als munt). In het symbool voor de pond, £, zie je trouwens de L van het oude 'libra pondus' terug. Het is niet alleen in Engeland nog steeds de naam van de munt, maar ook in o.a. Cyprus, Egypte, Libanon en Syrië. 

Toverspreuken 3 - simsalabim & sesam open u!

Nu hokus pokus en abracadabra uitgeplozen zijn, blijven nog de toverspreuken 'simsalabim' en 'sesam open u!' over. Dit is de laatste blogpost in de serie van toverspreuken. Wat voor verhaal zit achter deze laatste twee spreuken?

Simsalabim

Het zal inmiddels geen verrassing meer zijn, maar over de herkomst van simsalabim zijn meerdere theorieën. De ene theorie stelt dat 'simsalabim' een verbastering is van het Latijnse 'similia similibus', dat 'gelijk door gelijk' betekende. Wat ze met dat 'gelijk door gelijk' bedoelden kan ik me niet zo goed voorstellen, maar het klinkt wel een beetje zweverig dus ik vind het niet verrassend dat het misschien als toverspreuk gebruikt werd.

Volgens de andere theorie komt 'simsalabim' uit het Arabisch en ontstond het in de late Middeleeuwen, vanwege het contact met moslims. Zij hadden in die tijd een wetenschappelijke en technologische voorsprong en werden daardoor als tovenaren beschouwd. De praktiserende moslims gebruikten vaak de spreuk 'bismi'llah ir-Rahman ir-Rahiem' ('in naam van God, de Barmhartige, de Genadevolle'). Dit werd in de volksmond echter als toverformule beschouwd en verbasterd tot 'simsalabim': en het geschiede.

Sesam open u!

De spreuk 'sesam open u!' is makkelijker te herleiden. Die komt namelijk uit een sprookje van Ali Baba en de veertig rovers. Ali Baba zei daar tegen een rots 'sesam open u!' waarna de rots openging en toegang gaf tot een ruimte vol goud, geld en juwelen. Dat in de spreuk het woord 'sesam' zit, is te verklaren door het feit dat aan de sesamplant vroeger in het Midden-Oosten een magische werking werd toegeschreven. Hij kon namelijk betoveringen opheffen. Een prima plant voor een toverspreuk in een sprookje dus.

De vorige delen gemist?
Deel 1: abracadabra
Deel 2: hokus pokus

Toverspreuken 2 - Hokus pokus

Het tweede deel in de serie over toverspreuken gaat over de uitspraak 'hokus pokus'. In de vorige blogpost over abracadabra werd al duidelijk dat een toverspreuk niet altijd makkelijk terug te leiden is tot waar het vandaan komt. De spreuken zijn al zó oud! Maar wie weet is de herkomst van 'hokus pokus' makkelijker te vinden. Waar komt de spreuk vandaan?

Deel 1 gemist? Lees hier alles over abracadabra.

Pseudo-Latijn

Tja, ook over dit woord zijn meerdere theorieën. De eerste theorie beweert dat 'hokus pokus' een verbastering is van 'hax pax max (deus adimax'). Dit was nep-Latijn wat goochelaars in de Middeleeuwen gebruikten om indruk te maken op hun publiek. Zelf denk ik echter niet dat deze theorie het bij het juiste eind heeft.

Katholieke mis

Volgens de tweede theorie, de theorie die ik geneigd ben te geloven, is 'hokus pokus' ontstaan tijdens de Middeleeuwen uit het Latijn dat tijdens een katholieke mis werd gebruikt, en wel bij de viering van de eucharisatie. Dan werden namelijk de woorden 'hoc est enim corpus meum' (dit is immers mijn lichaam) uitgesproken, waarbij de priester het brood brak. Het brood veranderde dan in het lichaam van Christus. In onze tijd heeft de Rooms-Katholieke kerk meer aandacht voor het geestelijke aspect van deze wezensverandering, maar in de Middeleeuwen werd het gezien als magisch ritueel, waarbij het brood werkelijk in het lichaam van Christus veranderde. 

Het magische werd versterkt doordat de priester met zijn rug naar de menigte stond en de gelovigen niet konden zien wat er gebeurde tijdens het uitspreken van deze woorden. Bovendien begreep de gemiddelde burger geen Latijn, met als gevolg dat deze zin al gauw opgevat werd als een toverspreuk en verbasterd werd tot 'hokus pokus'.

Hokus pokus ... pilatus pas!

En waarom ik nou deze tweede theorie geloofwaardiger vind dan de eerste? Daar heb ik eigenlijk twee redenen voor. Niet alleen vraagt het redelijk wat voorstellingsvermogen om 'hax pax max' van de eerste theorie te zien verbasteren in 'hokus pokus', ook geeft deze eerste theorie geen verklaring voor 'pilatus pas', wat vaak enthousiast achter 'hokus pokus' aan wordt gegooid. De tweede theorie daarentegen geeft een waterdichte reden. Want wat werd er na 'hoc est enim corpum meum' uitgesproken in de mis? Juist, 'sub Pontio Pilato passus est' (die onder Pontius Pilatus geleden heeft). 

Zo klaar als een klontje. Weer een toverspreuk ontgoocheld!

Ben je nou ook benieuwd geworden naar 'simsalabim' en 'sesam open u'? Houd dan de blog goed in de gaten of subscribe in de balk rechts, zodat je een mailtje krijgt wanneer er een update komt :)

Toverspreuken 1 - Abracadabra

In het Nederlands hebben we verschillende vaststaande spreuken die betrekking hebben op toveren. De meest bekende zijn 'abracadabra', 'simsalabim', 'hokus pokus' en 'sesam open u!'. De spreuken mogen dan wel Nederlands zijn, de meesten klinken totaal niet Nederlands. Dus wat betekenen ze precies en waar komen ze vandaan? Om de blogposts niet te lang te maken, zal dit een serie worden van verschillende blogposts, waarin ik alle vier de spreuken zal behandelen. Deze eerste blogpost gaat over 'abracadabra'. Met dank aan Margreet voor de leuke suggestie!

Creëren zoals het woord

De oorsprong van 'abracadabra' is niet helemaal goed bekend. Er zijn verschillende theorieën over. Een eerste theorie is dat de spreuk uit het Hebreeuws komt. Of liever, uit het Aramees, van de woorden 'אברא כדברא', die vaak vertaald worden met 'ik creëer terwijl/doordat ik spreek', maar eigenlijk beter vertaald zouden zijn met 'ik creëer zoals het woord'. Dit klinkt als een aannemelijke theorie voor deze toverspreuk, maar lijkt toch niet helemaal te kloppen. Van deze woorden wordt namelijk vaak gedacht dat ze uitgesproken werden als 'abera kedabera' en zo zouden ze in modern Hebreeuws ook uitgesproken worden, maar vroeger zou het eigenlijk uitgesproken zijn als 'ebra kidbera'. En dat lijkt toch al een stuk minder op 'abracadabra'.  

Geneeskrachtige werking

Naast deze theorie zijn er nog twee andere theorieën, die allebei met geneeskrachtige werking te maken hebben. Een van die theorieën is dat de spreuk een machtswoord is uit de gnostische sekte van Basilides (125 n.C.). Deze gnostieken hebben het woord gevormd uit 'Abraxas' (de naam van de oppergod van de Basilidianen) en 'dabar' (dat 'woord' betekent in het Hebreeuws). Ze schreven het op zo'n manier op een stuk perkament:

a b r a c a d a b r a

a b r a c a d a b r

a b r a c a d a b

a b r a c a d a

a b r a c a d

a b r a c a

a b r a c

a b r a

a b r

a b

a

En vervolgens hingen ze het om de hals van een zieke. Het betekende letterlijk: 'het is genezen', of 'vlucht als deze woorden'. Deze manier van ziekte verdrijven is voor het eerst aangetroffen in een boek uit 200 n.C., van Serenus Sammonicus, een man die in Rome de geneeskunst uitoefende. In de manier waarop de letters geplaatst zijn kun je ook het denkbeeld van verminderen herkennen. Dat de spreuk later de betekenis 'onzin, wartaal' kreeg, is te danken aan het feit dat de reeks woorden een onuitspreekbare en onverstaanbare reeks vormden, maar ook aan het feit dat de betekenis van het stukje perkament in later tijden niet meer begrepen werd.

De tweede theorie is dat de spreuk uit de Joodse mystiek uit de kabbala komt, gevormd door de woorden 'habracha' ('de zegening', een eufemisme voor vervloeking) en 'dabra', een Aramees woord voor 'pest'. Het doel was ook hier om de pest/ziekte uit te drijven. Sommigen trekken dit echter in twijfel, omdat deze wijze van bestrijden in de oudheid algemeen bekend was, en 'abracadabra' gewoon een naam voor een demon was.

Conclusie

Tja, hoe het precies zit is dus eigenlijk even geheimzinnig als het woord zelf. Eén conclusie heb ik wel kunnen trekken: het woord komt uit de Hebreeuwse sferen. Elke theorie heeft namelijk wel iets in zich wat met het Hebreeuws te maken heeft. En verder zal iedereen voor zichzelf moeten bedenken wat hij de meest aannemelijke theorie vindt, want hoe dit woord ontstaan is, zal misschien altijd wel een beetje abracadabra blijven...

Lees verder in deel 2: hokus pokus!

Ben je nou ook benieuwd geworden naar 'simsalabim' en 'sesam open u!'? Houd dan de blog goed in de gaten of subscribe in de balk rechts, zodat je een mailtje krijgt wanneer er een update komt :)

Bacterie

Bacteriën zijn overal. En ze zijn echt niet altijd slecht. Zonder bacteriën zouden we niet kunnen leven. Maar waar komt dat woord, 'bacteriën', eigenlijk vandaan? En heeft 'bacil', dat vaak als synoniem gebruikt wordt, er ook iets mee te maken?

Bacterie

Zoals zoveel woorden komt het woord 'bacterie' uit het Grieks. Het is namelijk afgeleid van 'bakteria', dat 'stok, staf' betekent. Van dat woord werd het verkleinwoord 'bakterion' gevormd, 'stokje'. Toen de bacterie met behulp van een microscoop ontdekt werd (in 1683), was dat namelijk een stokvormige bacterie.

Bacil

En ja, ook het woord 'bacil' heeft met dit 'stok' te maken. Dit woord komt echter niet uit het Grieks, maar uit het Latijn. Van 'bacillum', het verkleinwoord van 'baculum' (stok). Bacillen zijn namelijk ook stokvormig. Of kommavormig, dat kan ook. Maar waarschijnlijk speelt hier hetzelfde verhaal als bij de bacterie, dat de eerste bacil die ontdekt werd, een stokvormige was. 

Wist je trouwens dat het woord 'imbeciel' hier ook mee te maken heeft? Letterlijk betekent het zoiets als: 'iemand zonder stok'. Iemand die dus geen steun heeft en geestelijk verzwakt is. Tja, ik heb het ook niet verzonnen. 

Huilebalk

Je hebt van die woorden in het Nederlands, waar je meteen een beeld bij krijgt, maar waarvan je eigenlijk ook wel weet dat dat beeld niet kan kloppen. Woorden zoals 'luipaard', 'boterham' en 'nachtmerrie'. Ook 'huilebalk' is een voorbeeld van zo'n woord. Want ja, het is niet erg waarschijnlijk dat met dit woord ooit een 'huilende balk' werd bedoeld. Dus hoe zit dat?

Huilen en balken

Het is eigenlijk nog best logisch en simpel, als je het eenmaal maar weet. 'Huilebalk' is namelijk een samenstelling van de woorden 'huilen' en 'balken', met dat laatste woord in de betekende 'krijsen, huilen' (dus niet het balken wat een ezel doet... Ah, de beelden). Die twee woorden hadden als doel gewoon elkaar te versterken. De eerste vondst van dit woord komt uit 1612. Er was toen trouwens niet alleen het zelfstandig naamwoord 'huilebalk', maar ook het werkwoord 'huilebalken'.

Huilebalk-wistjedatjes

Je dacht misschien (net als ik) dat een huilebalk alleen een persoon is die veel of vaak huilt, maar niets is minder waar. Althans, vroeger niet. In de negentiende eeuw waren huilebalken mensen die ingehuurd werden om bij een lijk te schreien. De naam 'huilebalk' ging daarvandaan over naar de hoed van zulke mensen, een hoed met een brede rand die het gezicht van de drager kon verbergen. Lijkwagenkoetsiers hebben daarna nog lange tijd huilebalken gedragen. En wist je dat 'huilebalk' ook de betekenis 'huichelaar' kon hebben, ook naar aanleiding van deze hoed? Doordat de hoed namelijk het gezicht kon bedekken, kon je niet zien of de drager droevig was, of niet. 'Huilebalk' heeft dus een heleboel betekenissen (gehad), die wij volgens mij nu niet meer kennen of gebruiken. 

Minuut & seconde

We gebruiken de woorden 'minuut' en 'seconde' dagelijks. Ze hebben overeenkomsten: allebei zijn het tijdeenheden, Latijnse woorden en 1/60ste deel van iets anders. Toch lijken de woorden niet veel op elkaar. Tenminste, niet op het eerste gezicht. Wie weet was dat ooit anders...

Minuut

Het woord 'minuut' is afgeleid van het Franse 'minute' (1392), wat zelf weer uit het Latijnse 'minuta' kwam. Eigenlijk was dat een verkorting van het Latijnse 'pars minuta prima', wat 'eerste kleine deel' betekende. En dat klopt ook wel, want de 'minuut' is het eerste kleine deel als je een uur in 60 delen deelt. De indeling van een uur in minuten dateert uit de 15e eeuw. 

Seconde

De seconde is, zo zou je kunnen zeggen, dan het tweede kleine deel. Namelijk het deel wat je krijgt als je het eerste kleine deel (de minuut) deelt. En inderdaad, 'seconde' is ook een verkorting van 'pars minuta seconda', wat dus 'tweede kleine deel' betekent. De indeling van minuten in secondes dateert uit de 17e eeuw. 

De woorden 'minuut' en 'seconde' hebben dus toch wel wat met elkaar gemeen. Al zou het natuurlijk logischer geweest zijn als 'pars minuta prima' verkort werd tot 'prime', net als 'pars minuta secunda' verkort werd tot 'seconde'. Want 'minuut' zelf betekent eigenlijk gewoon 'klein' en verschilt daarin niet van wat een seconde is. Maar goed, in de 15e eeuw konden ze natuurlijk nog niet weten dat de minuut later ook weer onderverdeeld zou worden in secondes. Wel grappig dat je die onwetendheid dus terug kunt zien in woorden :) 

Hamburger

Over dit woord kun je je van alles afvragen. Waarom heet het een 'burger'? En heeft dat iets te maken met 'burger' in de betekenis 'inwoner'? En wat heeft het trouwens met 'ham' te maken, als ham eigenlijk nooit een onderdeel van zo'n broodje uitmaakt? Vragen genoeg voor een blogpost over dit woord. Dus zet je schrap, want na het lezen van de uitleg zul je nooit meer hetzelfde naar een hamburger kijken.

Hamburg

De 'hamburger' heeft namelijk helemaal niks te maken met 'ham', en ook niet met een 'burger', maar is afgeleid van de Duitse stad Hamburg. Wie had dat verwacht! Halverwege de 19e eeuw namen emigranten uit Hamburg hun vleesgerecht mee naar de Verenigde Staten, waar het al gauw zou uitgroeien tot de meest geliefde snelle hap. Het werd toen nog de 'Hamburg steak' genoemd, maar dat werd al snel 'Hamburger steak' en werd daarna rond de eeuwwisseling ingekort tot 'hamburger'. Vanuit de Verenigde Staten is het gerecht uiteindelijk in Nederland gekomen na de Tweede Wereldoorlog. 

Cheese-, fish-, veggieburger

Jammer voor de grote gele M, maar de woorden die van 'hamburger' afgeleid zijn, hebben dus eigenlijk geen recht van bestaan. Dat ze er toch zijn, is te danken aan het feit dat 'hamburger' al gauw opgevat werd als een samenstelling van 'ham' en 'burger' (waartoe wij nu ook nog steeds geneigd zijn waren). Dit gebeurde overigens pas vanaf het begin van de jaren '30. Tja, je kan het ze niet kwalijk nemen. Maar jij weet nu beter, de volgende keer dat je je tanden erin zet en in stilte de Hamburgse emigranten dankbaar bent... :)  

Beslagen (ten ijs komen)

Eveline vroeg zich af waar het woord 'beslagen' vandaan komt. Waarom noemen we iets 'beslagen' als het met een vochtige waas bedekt is? Het is inderdaad best raar als je erover nadenkt, dus ik vond het een goed idee om het uit te zoeken. En om het gelijk maar helemaal af te maken, heb ik ook de etymologie van het spreekwoord 'beslagen ten ijs komen' even uitgezocht. Bedankt voor je suggestie Eveline!

Beslaan

'Beslagen' is natuurlijk het voltooid deelwoord van het werkwoord 'beslaan'. Dit was vroeger (1460) 'beslaen' en sloeg op het beslaan van de hoeven van paarden. Die werden met hoefijzers 'beslagen'. Maar ook eerder (1230) kwam het woord al voor, bijvoorbeeld in 'hi dů si beslůch in sine cleider' (hij sloeg toen zijn kleren om haar heen). Of in 'met goude beslegen', wat 'met goud beslagen, bedekt' betekende (1350). De grondbetekenis van dit woord is dus eigenlijk 'bedekken'. En daarvandaan is het verband naar 'beslagen ramen' niet meer zo moeilijk te leggen. Die ramen zijn namelijk ook 'bedekt' met iets.

Beslagen ten ijs komen

En hoe zit het dan met die uitdrukking? Nou, hier slaat dat 'beslagen' weer terug op het 'beslaen' van paarden. Paarden zouden zonder goede hoefijzers niet goed over ijs kunnen lopen. Maar als ze 'beslagen ten ijs kwamen', dus met goede scherpe hoefijzers, dan konden ze wel over het ijs lopen. Dan waren ze goed voorbereid. En dat is nog steeds de betekenis van de uitdrukking.

(O ja, en 'beslag' als in 'pannenkoekenbeslag' heeft natuurlijk niks met 'bedekken' te maken, dat heeft gewoon met 'slaan' te maken; je 'slaat' (klopt) namelijk door het mengsel heen om het te mengen...)

Staan en zitten (en onverwachte verbanden)

Aron vroeg aan mij of ik wilde uitzoeken waar de woorden 'staan' en 'zitten' vandaan komen. Dat wilde ik zeker, maar niet alle woorden hebben een bijzonder interessante etymologie. Want ja, wie vindt het nou interessant om te weten dat 'rond' is afgeleid van het Latijnse 'rotundus', wat precies dezelfde betekenis had? Ik had dus al bijna de hoop opgegeven voor deze woorden, maar toen kwam ik toch nog wel iets grappigs tegen wat zeker de moeite waard is.

Staan en zitten

Het woord 'staan' vindt zijn oorsprong bij verschillende dode talen. Bijvoorbeeld bij het Latijn. Daar zijn er zelfs meerdere woorden die met ons 'staan' te maken hebben: 'stare' (staan), 'sistere' (doen staan), 'statuere' (ook doen staan) en 'statio' (het stilstaan, standplaats). Het Griekse 'histanai' (stellen) is ook een voorbeeld van een woord dat aan het begin stond van ons woord 'staan'. Verder was er onder andere ook nog het Oudkerkslavische 'stati' (gaan staan, stil blijven staan, worden).

Het is opmerkelijk dat ook het woord 'zitten' is voortgekomen uit verschillende dode talen. In het Latijn was dat 'sedere' (zitten) en in het Grieks hebben 'hedra' (zetel) en 'hézesthai' (gaan zitten) ermee te maken. Maar ook het Oudierse 'saidid' (zitten) is er een voorbeeld van.

Onverwachte verbanden 

Als je deze blog vaker leest, zul je inmiddels vast wel doorhebben dat woorden vaak verband houden met andere woorden. Verbanden die je je meestal niet zomaar realiseert. En zo is dat met deze woorden ook. 

Van het woord 'staan' zijn namelijk onder andere de woorden 'stand', 'statig', 'omstandigheid' en 'opstand' afgeleid. Die zijn misschien nog vrij duidelijk, maar wat dacht je van het woord 'stad'? Of 'station', 'stal' of 'stam'? 

Hetzelfde geldt voor 'zitten'. Dat woorden zoals 'zadel' en 'zetel' daarvan zijn afgeleid is geen verrassing, maar heb je ooit gedacht aan 'bezadigd'? En ook van het Griekse woord 'hedra' (zetel) zijn sporen terug te vinden in Nederlandse woorden, in samenstelling met het Griekse 'kata' (neer, naar beneden). Denk aan 'katheder' en 'kathedraal'. Het Latijnse woord voor 'zitten' (sedere) is nog terug te zien in woorden als 'president', 'dissident', 'subsidie' en 'sessie'. En een wel heel opmerkelijk woord dat met het Latijnse woord voor zitten te maken heeft, is 'nest'. Dit was in het Oudgermaans 'nizdo' en is gevormd uit 'ni' (neder) en 'zdo',wat te maken heeft met 'sedere'. Het woord 'nest betekent dus letterlijk 'plaats waar een dier gaat zitten'. Dit zijn een paar voorbeelden, maar er zijn op deze manier vast nog meer woorden te vinden die een verband hebben met 'staan' of 'zitten'! Bedankt voor je suggestie Aron :)

Zo gek als een deur

Dit keer maar weer eens een uitdrukking. De derde vorm van beeldspraak alweer (de eerste twee staan hier en hier). Elianne was heel erg nieuwsgierig waarom we 'zo gek als een deur' zeggen. Zit hier nog een logica achter of is degene die dat zegt eigenlijk zelf gewoon zo gek als een deur?

Twee deuren

De ontwikkeling van deze uitdrukking is vrij ingewikkeld. Om het zo makkelijk mogelijk te houden, moet je eerst weten dat het woord 'deur' met de betekenis die wij nu kennen, afstamt van het Gotische 'dauro'. Het woord 'deur' dat in de uitdrukking 'zo gek als een deur' wordt gebruikt, komt echter van het Middelnederlandse 'dore'. 

Dore

Tot hier is het nog vrij logisch. Het probleem is alleen dat 'dore' in die tijd een homoniem was. Een woord met twee betekenissen. Het betekende niet alleen 'nar, zot', maar ook net als het Gotische 'dauro' gewoon 'deur'. Dit zie je nog terug in het Duitse 'der Tor', wat zowel 'dwaas' als 'deur' betekent. Door de eeuwen heen is het 'dore' in de uitdrukking verbasterd tot 'deur', wat hetzelfde woord is als dat wij afgeleid hebben van 'dauro' (volg je het nog?). Het lijkt nu misschien alsof wij nog maar één betekenis voor 'deur' hebben, namelijk 'iets dat open en dicht kan', maar eigenlijk is dit dus niet waar. De betekenis 'dwaas' bestaat ook nog steeds, namelijk in dit spreekwoord. Dat we die betekenis niet meer (her)kennen is vrij logisch omdat het maar zó ontzettend weinig gebruikt wordt. En daardoor krijg je dit soort vragen die zomaar in je hoofd opborrelen, waarom zeggen we dit of dat zo? In ieder geval is er nu weer één van die mysteries opgelost. Bedankt voor je suggestie Elianne!

Persoon

Als we het hebben over een 'persoon', of nog specifieker 'persoonlijkheid', dan bedoelen we daarmee een individu. Een mens met een eigen wil en karakter. Maar wist je dat de term 'persoon' oorspronkelijk alleen gebruikt werd in het theater en niet in het dagelijks leven? En dat het niet een mens aanduidde, maar een voorwerp?

Persona

Het woord 'persoon' komt van het Latijnse 'persona'. Dit is opgebouwd uit 'per' (door) en 'sona' (afgeleid van 'sonare', dat 'klinken' betekent). Met 'persona' werd het masker bedoeld dat acteurs op hadden. Daardoorheen klonk hun stem. 

Karakter

Je kunt je voorstellen dat van die betekenis 'masker' gemakkelijk de betekenis 'rol', of 'karakter' (in een toneelstuk) af te leiden was. Die laatste betekenis, 'karakter', heeft ertoe geleid dat wij met een 'persoon' nu een mens bedoelen en dat het woord uit de sferen van het theater gehaald is. Tegenwoordig is iedereen een persoon, ongeacht of je nou acteert of niet. 

Cadeau

Het is altijd leuk om cadeautjes te krijgen. Of zou je moeten zeggen: kadootjes? Want ook deze versie wordt door sommigen gebruikt. Het is wel makkelijker om te spellen, dat moet ik toegeven, maar wat mij betreft houden we het bij de originele Franse vorm.

Versierde hoofdletter

'Cadeau' is namelijk, net zoals woorden als bureau en croissant, een Frans leenwoord. Maar oorspronkelijk (rond 1416) betekende het niet 'geschenk', zoals wij het kennen. Het woord 'cadeau' komt namelijk van het Latijnse 'caput', dat 'hoofd' betekende. Van dat 'caput' werd het verkleinwoord 'capitellus' (hoofdje) gemaakt en vandaar werd het Provençaalse 'capdel' (hoofd, chef, hoofdletter) gevormd. 'Cadeau' betekende oorspronkelijk 'versierde hoofdletter (aan het begin van een boek)'.

Geschenk

Maar hoe is het dan mogelijk dat wij nu de betekenis 'geschenk' voor 'cadeau' hebben? Dat is nogal een verandering. Het veranderde dan ook niet van de ene op de andere dag. De betekenis werd steeds een beetje aangepast. Waar het eerst 'versierde hoofdletter' betekende, werd de betekenis daarna algemener 'versiering die wordt aangeboden'. Vanuit die betekenis kwam de betekenis 'vermaak (denk aan muziek, dans) dat wordt aangeboden (aan een dame)'. En zo kwam de betekenis uiteindelijk tot hoe wij het nu kennen, het algemene 'geschenk'. 

Moeder en materiaal - de overeenkomst

Hanneke kwam met de vraag of 'moeder' misschien een woord was voor m'n blog. In eerste instantie wist ik niet of ik er wat van kon maken, omdat de etymologie van 'moeder' niet erg bijzonder is, maar toen kwam ik toch op iets leuks. Want wist jij dat het woord 'moeder' en 'materiaal' iets met elkaar te maken hebben?

Moeder

Het woord 'moeder' komt van het Latijnse 'mater'. Ook onder andere het Franse 'mère', Duitse 'Mutter' en Engelse 'mother' hebben met dit woord te maken. Dit 'mater' betekende echter niet alleen 'moeder', maar ook 'bron, oorsprong'. Aangezien de moeder ook de bron van nieuw leven is, is deze betekenis nog niet zo gek. 

Materiaal

Ook ons woord 'materiaal' heeft met dit 'mater' te maken, in de zin van 'bron, oorsprong'. 'Materiaal' is namelijk afgeleid van het Latijnse 'materialis', dat 'behorend tot de grondstof' betekende. Dit was afgeleid van 'materia', dat de betekenis 'grondstof, bouwstof' had. Als je nog verder terug in de tijd gaat, blijkt het dat 'materia' is afgeleid van hetzelfde 'mater' als waar wij het woord 'moeder' van afgeleid hebben. Twee woorden met dezelfde bron dus.  

Bedankt voor je suggestie Hanneke!

Kapper

Als je erover nadenkt is het best gek. Een kapper knipt je haren, maar heet niet eens een knipper. Wat heeft een kapper met een kap te maken? Waarom heet hij/zij een 'kapper'?

Hoofddeksel

Het woord 'kapper' is afgeleid van 'kap', een hoofddeksel. Dat komt van het Latijnse 'cappa', wat ook 'hoofddeksel' betekende. Ook ons woord 'capuchon' heeft hiermee te maken. Verder zie je de betekenis 'hoofddeksel' nog terug in het woord 'cape': 'mantel met capuchon'. 

Het haar opmaken

Oorspronkelijk (rond 1690) was een 'kapper' iemand die vrouwen een sierlijke hoofdbedekking opzette, wat toen de gewoonte was. Een 'kapsel' was dan ook een vrouwelijke hoofdbedekking, een mooie hoed bijvoorbeeld. Later werd de betekenis van 'kappen' algemener en ging het 'het haar opmaken' betekenen, met of zonder behulp van een kap. Van daaruit ging de betekenis ook op mannen betrekking hebben. Vandaar dat wij onze knippers nu nog steeds kappers noemen!

Klaar is kees!

Je hoort het vaak genoeg: klaar is Kees. Of met een andere naam, om het persoonlijker te maken. Waarom heeft Kees zo'n standaard plekje veroverd in de taal? En kun je 'Kees' eigenlijk wel vervangen door een andere naam?

Kaas

Hoewel het inmiddels wel zo opgevat wordt, is 'Kees' niet een eigennaam in deze uitroep. Het is namelijk een dialectvorm van 'kaas'. 'Klaar is kees' betekent dus letterlijk 'klaar is de kaas', oftewel, 'het werk is af'.

Woordspeling

Toch waren degenen die deze uitroep in omloop brachten zich waarschijnlijk ook wel bewust van de dubbele betekenis van 'Kees'. Een bewijs daarvoor is dat de zegswijze in het Nederduitsch als volgt ging: do wêr de Kâs klâr en klâr is d' Kês. Oftewel: toen was de kaas klaar en klaar is de kaas/Kees. Dat de uitdrukking 'klaar is Kees' is geworden, is dus eigenlijk gewoon een woordgrapje geweest. Dus ja, je kunt het vervangen door een andere naam, zolang je daarmee maar niet bedoelt dat diegene als kaas is :)