maandag 18 juli 2016

Keizersnee

Gelukkig hebben we tegenwoordig de middelen om een keizersnee veilig uit te voeren, vroeger was dit wel anders. Toch lijkt het wel een woord met een geschiedenis te zijn. Maar wat heeft die 'keizer' ermee te maken?

Caesar

Het woord 'keizersnee' slaat er niet op dat deze operatie alleen bij de vrouwen van keizers werd uitgevoerd. Het woord is ontstaan door de mythe dat de eerste Romeinse Caesar door middel van deze ingreep ter wereld is gekomen. 

Caedere

Dat verhaal berust echter niet per se op feiten, maar eerder op het verband dat de Romeinse redenaar Plinius legde tussen de naam 'Caesar' en het Latijnse voltooid deelwoord 'caesus', van het werkwoord 'caedere' (hakken, snijden). Caesar "moest" dus wel via een keizersnee ter wereld gekomen zijn. Ook zou de mythe ontstaan kunnen zijn om Caesar wat extra goddelijkheid mee te geven (keizersneden konden namelijk tot de 16e eeuw niet uitgevoerd worden zonder dat de moeder overleed, hoewel Caesars moeder het zeker wel overleefd zou hebben). Hoe dan ook, keizersneden bestaan blijkbaar al heel lang.

maandag 4 juli 2016

Spijkerbroek, denim en jeans

Spijkerbroeken worden veel gedragen, maar dat is niet altijd zo geweest. Wat hebben 'spijkers' ermee te maken? En waar komt het woord 'denim' vandaan, of 'jeans'?

Denim

In 1847 begon Levi Strauss met het maken van stevige broeken voor de goudzoekers in Californië. Ze werden toen nog gemaakt van zeildoek. Maar toen de voorraad op was, stapte Strauss over naar een andere stevige stof: 'Serge de Nîmes' (keper uit Nimes). Dit verbasterde tot 'denim', zoals wij de stof nu ook kennen.

Spijkerbroek

Het 'spijker' in 'spijkerbroek' slaat op de klinknagels die vroeger aan de randen van de zakken werden geslagen om de broeken extra stevig te maken. Dit werd al gedaan vanaf 1872 en werd bedacht door Jacob Davis, die er patent op aanvroeg. Dit werd in 1873 toegekend (aan hemzelf en Levi Strauss & Company).

Jeans

Hoewel de draden van zichzelf wit zijn, hebben spijkerbroeken toch een blauwe kleur. Vroeger werd hier de verfsoort 'bleu de Gênes' (Genuees blauw) voor gebruikt. Dit werd verbasterd tot 'bluejeans' en uiteindelijk tot het veelgebruikte 'jeans'.

maandag 27 juni 2016

Oost-Indisch doof

Albert vroeg zich af waar de uitdrukking 'Oost-Indisch doof' vandaan komt. Dit wordt gezegd als iemand net doet alsof hij iets niet heeft gehoord, terwijl hij het eigenlijk wel heeft gehoord. Het is dus eigenlijk gewoon selectief luisteren. Waarom noemen we het zo?

Koloniaal verleden

De uitdrukking heeft te maken met het koloniale verleden van Nederland. Oost-Indië, beter bekend als Nederlands-Indië, was namelijk een paar honderd jaar een kolonie van Nederland. Er zijn echter drie theorieën hoe deze uitdrukking ontstaan is. 

Beleefdheid

De uitdrukking 'Oost-Indisch doof' heeft mogelijk te maken met het feit dat het voor Indiërs onbeleefd was om 'nee' te zeggen volgens hun traditie (de 'adat'). Door net te doen alsof ze je niet hoorden, konden ze tijd winnen om te onderhandelen of gewoon om geen 'nee' te hoeven zeggen. Ook zouden de Indische vorsten zich bewust van de domme houden bij onderhandelingen met Nederland, om uitstel te winnen.

Traagheid

Er wordt ook wel beweerd dat arbeiders op de plantages bewust niet luisterden naar hun Nederlandse opdrachtgevers. Dit zou te wijten zijn aan 'hun natuurlijke traagheid door de hete luchtsgesteldheid', zoals vermeld wordt in het Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal uit 1858.

Test

De laatste verklaring stelt dat het 'Oost-Indisch doof' zijn niet sloeg op de Indiërs, maar op de Nederlanders zelf, en in het bijzonder de matrozen. Zo zouden zij bij thuiskomst uit Nederlands-Indië net doen alsof ze doof waren, om te testen of hun familie nog wel echt blij was om hun te zien. Ook zou er de uitdrukking 'Oost-Indisch arm' hebben bestaan, waarbij de matrozen net deden of ze arm waren. 

Welke verklaring het bij het juiste eind heeft is moeilijk te zeggen. Misschien zit er in alle drie wel een kern van waarheid. Eén ding is zeker: het koloniale verleden laat ons nog steeds niet met rust, ook niet in de taal. 

maandag 20 juni 2016

Bevallen

We kennen het in twee betekenissen: 'een kind krijgen' en 'behagen'. Waarom heeft 'bevallen' beide betekenissen? Hebben ze iets met elkaar te maken?

Baren

Beide betekenissen hebben zeker met elkaar te maken, want ze komen van hetzelfde 'bevallen'. Dit betekende vroeger 'vallen, op iets neervallen'. De betekenis 'een kind baren' komt van het middelnederlandse 'bevallen ende van enen kinde genesen', dat 'te bed gaan liggen en van een kind verlost worden' betekende. Dit is uiteindelijk ingekort tot 'bevallen', wat wij nu niet alleen meer opvatten als 'op bed gaan liggen', maar ook als 'een kind baren'.

Behagen

De betekenis 'behagen' komt waarschijnlijk van de uitdrukking 'het bevallet mi wale' (het lot valt gunstig voor mij). Dit werd gezegd bij het dobbelen, als de dobbelsteen goed terecht kwam. Het schijnt uit het oude krijgersleven te komen, waarin de buit door het lot verdeeld werd. Vanuit die betekenis is het niet zo'n grote stap naar 'goed bekomen, behagen', zoals wij het nu kennen.

maandag 13 juni 2016

Schiphol

Raar woord hè? Ik heb me al vaak afgevraagd waarom 'Schiphol' zo heet. Maar nu weet ik eindelijk het antwoord :)

Sciphol

Al in het jaar 1447 komt het woord 'sciphol' voor, ook al bestonden er toen nog helemaal geen vliegtuigen. 'Sciphol' sloeg op de noordoostelijke hoek van wat toen nog het Haarlemmermeer was (voordat daar een polder kwam). Er zijn echter twee verklaringen waarom dat stuk zo heette. Eén daarvan is dat het een toevluchtsoord voor schepen was tijdens een storm ('hol' sloeg dan op 'hal' (vergelijk met Engelse 'hall'), een veilige plek dus). De andere verklaring is juist dat die plek erg gevaarlijk was voor schepen en dat daar veel scheepsrampen waren ('hol' is een ander woord voor 'graf').

Luchthaven

Hoe dan ook, toen in 1852 het Haarlemmermeer drooggelegd was, werd het fort dat in de noordoostelijke hoek gebouwd werd 'Fort Schiphol' genoemd. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd dit fort in gebruik genomen als militair vliegveld. Na de Eerste Wereldoorlog werden in sommige landen de verbouwde en afgedankte oorlogsvliegtuigen soms ook gebruikt voor post, vracht en passagiers.

KLM

Nederland wilde niet achterblijven en richtte in 1919 de 'Koninklijke Luchtvaart Maatschappij voor Nederland en Koloniën N.V.' op. In 1920 opende de KLM haar eerste lijndienst (tussen Amsterdam en Londen), met Schiphol als landingsplaats voor Amsterdam. In 1920 waren er 440 passagiers, maar in 2008 waren dat er wel 47.430.019, om precies te zijn. Het is maar goed dat we van de eventuele betekenis 'graf voor schepen' niks merken in de lucht! 

maandag 6 juni 2016

(Sinterklaas) kapoentje

Naar aanleiding van de blogpost van vorige week over het lieveheersbeestje, kwam de opmerking dat de kleine beestjes ook wel 'kapoentjes' genoemd worden. Maar waarom is dat zo? En heeft het iets te maken met 'Sinterklaas kapoentje'?

Kapoen

'Kapoen' komt van het Picardische 'capon', dat 'gesneden haan' betekende. Later kreeg het ook de betekenis 'schurk, deugniet', toen 'kapoen' een scheldnaam werd voor Joden, die sloeg op de besnijdenis.

Lieveheersbeestje

Maar wat heeft dat nou met een lieveheersbeestje te maken? Dat heeft te maken met het feit dat in de biologie kleine kevertjes ook wel 'haantjes' genoemd worden. Waarschijnlijk is dat de reden dat een ander woord voor lieveheersbeestjes 'kapoentje' is.

Sinterklaas kapoentje

'Sinterklaas kapoentje' slaat er niet op dat Sinterklaas een haan is. Hier speelt de betekenis 'schurk' meer een rol (hoe gek het ook klinkt). In de 19e eeuw bestond er namelijk een verhaal over 'Klaas kapoen', het prototype van een schurk. 'Sinterklaas kapoentje' zoals het in een kinderlied uit die tijd voorkwam, lijkt daarop gebaseerd te zijn (in een andere versie van het lied gaat het ook over 'Klaas kapoentje'). Het 'kapoentje' voor lieveheersbeestjes heeft dus niks te maken met Sinterklaas.

maandag 30 mei 2016

Lieveheersbeestje

Raar maar waar, het is vaak één van de weinige insecten waar kinderen (en volwassenen soms ook) niet bang voor zijn. Lieveheersbeestjes hebben dan ook een naam die niet bepaald angstaanjagend is. Maar waarom hebben ze die naam?

Freyafugle

De Germanen noemden dit beestje 'Freyafugle'. Dit betekende 'vogel van de godin Freya'. Waarom ze het kevertje zo noemden is niet bekend. Maar toen Europa gekerstend werd, werd het verchristelijkt naar 'onzelievevrouwebeestje' of het meer bekende 'lieveheersbeestje'. 

Andere talen

Ook in andere Europese talen heeft het beestje deze kerstening doorgemaakt. In het Duits worden ze 'Marienkäfer' genoemd en in het Engels 'ladybird', wat in het Amerikaans 'ladybug' werd. Dit slaat allemaal op de maagd Maria. Sommigen stellen de rode kleur van het beestje symbool voor de mantel van Maria en de zwarte stippen voor haar vreugde en verdriet. 

dinsdag 17 mei 2016

Statistiek

Voor de één is er niks saaiers te bedenken en voor de ander is het iets waar hij uren over kan praten: statistiek. Tegenwoordig wordt dat praktisch overal en in alle onderzoeken gebruikt. Maar wist je dat dit niet altijd zo was?

Staat

'Statistiek' komt van het woord 'staat'. Het is namelijk ontleend aan het Duitse 'Statistik', dat 'staatswetenschap' betekende. Dit Duitse woord kwam weer van het Latijnse 'statista' (staatsman) en 'status' (staat).

Belasting en leger

Oorspronkelijk ging 'statistiek' dan ook over echte staatszaken: belastingen en troepen. Het ging dan om de staatkundige huishouding op die terreinen. Maar later breidde het onderzoeksterrein zich uit tot allerlei andere massaverschijnselen en werd statistiek een manier om met cijfers inzicht te krijgen in een verschijnsel.

dinsdag 3 mei 2016

Vlooienmarkt

Rommelmarkt en vlooienmarkt betekenen hetzelfde. De naam 'rommelmarkt' kan ik nog wel ergens begrijpen, mensen verkopen namelijk hun "rommel". Maar 'vlooienmarkt'? Ze verkopen toch geen vlooien?

Vlooien

Ons woord 'vlooienmarkt' komt van het Engelse 'flea market' (rond 1922). Het is dus nog niet zo'n oud woord. Maar het zijn dus de Engelsen die de 'vlooien' in het woord hebben gezet. Waarom deden ze dat?

Heel klein

Gelukkig gaat het niet om letterlijke vlooien. De 'vlooienmarkt' wordt niet zo genoemd omdat er echte vlooien aanwezig zouden zijn, maar omdat het heel klein is, net als een vlo. Vlooienmarkten stellen niet veel voor en zijn informeel. Dus zo zit dat. Geen rondzwervende vlooien dus op zo'n markt! Hopelijk ;)

maandag 25 april 2016

Kikkererwt

Laatst aten we kikkererwten en Bram vroeg zich af waarom ze nou toch 'kikkererwten' heten. Allerlei mogelijkheden passeerden de revue. Zouden ze misschien zo heten omdat ze lijken op de ronde eitjes van kikkerdril? Tja, weer een woord voor m'n blog :)

Cicer

'Kikker' in het woord 'kikkererwt' komt van het Latijnse 'cicer'. Dit betekende letterlijk 'grauwe erwt'. Later werd hieruit 'keker' gevormd, en van daaruit 'kikker' zoals wij het nu kennen in 'kikkererwt'. Wist je dat Cicero (de naam van een beroemde Romeinse redenaar) dus letterlijk ook gewoon 'erwtje' betekent? 

Chickpeas

Even een uitstapje naar het Engels. Kikkererwten heten in het Engels namelijk 'chickpeas'. Op het eerste gezicht lijkt het alsof het dus in het Nederlands met kikkers te maken heeft, en in het Engels met kippen/kuikens (chicks). Maar niets is minder waar. Ook dit 'chick' is een afgeleide vorm van 'cicer'. Dus zo zit dat Bram! 

dinsdag 19 april 2016

Oceaan

Oceanen spreken tot de verbeelding. Zeeën zijn al groot, maar oceanen zijn nog veel groter. En er zitten zoveel verschillende dieren en koralen in, terwijl we waarschijnlijk nog niet eens alles ontdekt hebben. Waar komt dit woord 'oceaan' vandaan?

Water tussen land en hemel

'Oceaan' komt van het Franse 'océan', wat weer van het Latijnse 'oceanus' en uiteindelijk het Griekse 'okeanos' kwam. Dit Griekse woord is echter een leenwoord uit een onbekende taal. Mogelijk komt dit van het Sumerische 'a' (water), 'ki' (land) en 'an' (hemel). De letterlijke betekenis zou dan zoiets zijn als: 'water tussen land en hemel'.

De randen van de wereld

In de oudheid bestond het idee dat de 'okeanos' de rivier was die aan de randen van de bekende wereld stroomde en zo land en hemel scheidde. Met 'okeanos' bedoelden de Grieken wat wij nu de Atlantische Oceaan noemen. Kaartenmakers namen eerst de algemene term 'okeanos' over, maar kregen later (in de 16e eeuw) de behoefte om de oceaan een specifiekere naam te geven. Inmiddels kennen we niet één, maar vijf oceanen. 

maandag 11 april 2016

Ooievaar

De ooievaar staat bij ons symbool voor het krijgen van een kindje. Dit is overigens niet altijd zo geweest. Het is vanuit Duitsland in Nederland overgenomen, maar werd pas in 1909 bij de geboorte van prinses Juliana populair. Waar berust dit volksgeloof eigenlijk op? En heeft de naam 'ooievaar' er ook iets mee te maken?

Schatdrager

'Ooievaar' komt van de oudere Duitse vormen 'Ōdabaro' en 'odevare'. Deze twee woorden slaan terug op het Proto-Germaanse '*auda-bara-', wat letterlijk 'schatdrager' betekent.

Geluk

Bij de Germanen bestond het volksgeloof dus al dat de ooievaar baby's bracht. Maar dit was niet het enige wat de ooievaar zou brengen. Er was namelijk het idee dat ooievaars ook allerlei andere soorten geluk brachten. Zo zou het een goed teken zijn als een ooievaar zijn nest op het dak van jouw huis bouwde. Je kon er dan vanuit gaan dat het komende jaar je geluk zou brengen! Dat deze vogel de naam 'schatdrager' kreeg is dus niet zo gek. Bij ons is echter alleen nog het idee van de ooievaar als kinderbrenger aanwezig, al weten we natuurlijk wel beter dan dat echt te geloven.

maandag 4 april 2016

Zomer en winter

De afgelopen twee weken zijn op mijn blog de lente en de herfst voorbij gekomen. Gaat snel hè ;). Gelukkig is het in de echte wereld nog steeds lente. Om de serie van seizoenen op mijn blog af te maken, komen in deze blogpost de zomer en de winter aan bod.

Zomer

'Zomer' heeft waarschijnlijk te maken met onder andere het Oudierse 'sam' (zomer) en het Oudindische 'sama' (halfjaar, jaargetijde). Met 'zomer' werd vroeger een halfjaar bedoeld. De Indo-Europeanen rekenden vroeger namelijk maar met twee seizoenen, namelijk zomer en winter. 

Winter

Over de herkomst van 'winter' zijn de meningen verdeeld. Een hypothese is dat het verband houdt met het woord 'water', wat logisch zou zijn gezien het feit dat de winter erg nat kan zijn. Een andere mogelijkheid is dat het met het woord 'wit' verband houdt. Dit zou dan zijn vanwege de sneeuw. Maar geen van beide hypotheses is (morfologisch en semantisch) overtuigend.

dinsdag 29 maart 2016

Herfst

Naar aanleiding van de blogpost van vorige week over lente kwam de vraag van Karlo of zomer, herfst en winter ook zo'n soort betekenis hadden. Deze blogpost behandelt de herfst.

Oogsttijd

'Herfst' houdt verband met het Oudhoogduitse 'herbist' en het Oudengelse 'haerfest'. Deze woorden betekenden echter geen 'herfst', maar 'oogsttijd'. 

Oogst of herfst

Later is die basisbetekenis 'oogsttijd' opgesplitst in 'herfst' en 'oogst'. In sommige landen, zoals in Nederland dus, betekent het herfst. In andere landen, zoals in Engeland, betekent het oogst (harvest). Maar aan de woorden (herfst/harvest) kun je nog zien dat ze wel dezelfde basis hebben.

maandag 21 maart 2016

Lente

Het is officieel weer lente! Astronomisch gezien begint de lente wanneer de dag en nacht precies even lang zijn. Dit valt bijna altijd op 20 maart. Wat betekent 'lente' letterlijk?

*langa-tina-

Het woord 'lente' kwam in het middelnederlands voor als 'lenten'. Oudere vormen uit het oudhoogduits waren 'lenzin, lengizi(n), langez'. Over het algemeen wordt aangenomen dat al deze vormen terug te voeren zijn tot de oude stam-vorm '*langa-tina-'.

Langere dagen

'*langa-tina-' betekent letterlijk 'lange dagen'. Niet verrassend: de lente is de periode waarin de dagen langer worden. Het begin van de lente op 20 maart, het punt vanaf wanneer de dagen langer worden dan de nachten, is dan ook precies het goede moment als je kijkt naar de letterlijke betekenis van 'lente'.

dinsdag 15 maart 2016

Voor spek en bonen

Als je 'voor spek en bonen' meedoet, betekent het dat je niet echt serieus meedoet. Een doodgewone uitdrukking in het Nederlands. Maar eigenlijk is het best gek, als je er even bij stil staat. Want waarom spek en bonen?

Loon

Waarschijnlijk betekent de uitdrukking oorspronkelijk 'geen loon maar alleen de kost verdienen'. Mensen die 'voor spek en bonen' werkten, kregen dus geen geld maar alleen een stevig maal, bestaande uit, jawel, spek en bonen.

Niet serieus meedoen

Hoe is de betekenis die wij nu kennen, namelijk 'niet serieus meedoen', dan ontstaan? Mensen die eten als loon kregen in plaats van geld, hadden waarschijnlijk niet de beste banen of de hoogste functies. Als je het zo bekijkt deden ze dus niet echt serieus mee. Na verloop van tijd is de betekenis algemener geworden en nu slaat de uitdrukking niet meer alleen op de banenwereld, maar kan het bij alle onderwerpen gebruikt worden.

maandag 7 maart 2016

Ezelsbrug

Wie gebruikt ze niet? Ezelsbruggetjes zijn altijd erg handig om iets beter te kunnen onthouden. Maar wat een gek woord eigenlijk. Hoe zorgen een ezel en een brug ervoor dat je iets beter onthoudt?

Ezel over een brug

Plinius (eerste eeuw n.C.) heeft het over ezelinnen die niet over een brug willen gaan als ze het water onder zich kunnen zien. Ze moeten dan ondersteund worden. Dit gegeven heeft geleid tot de figuurlijke 'ezelsbrug', die gebruikt wordt als iemand ondersteund moet worden (net als de ezel).

Ezelsbrug

Een 'ezelsbrug' in figuurlijke zin, een hulpmiddel om iets te onthouden, kwam het eerst voor in de logica. Daar werd gesproken van een 'pons asinorum' (brug van ezels) als de leerling in de logica met bepaalde hulpmiddelen ondersteund moest worden. Uiteindelijk is de uitdrukking niet beperkt gebleven tot de logica. Tegenwoordig kan een ezelsbrug bij alles ingezet worden, gelukkig maar. 

maandag 29 februari 2016

Verstandskies

Bijna iedereen krijgt er vroeg of laat mee te maken: verstandskiezen. Dat is op zich niet erg, maar vaak moeten ze er wel uit. Waarom heten ze 'verstandskiezen'? Hebben ze echt wat te maken met je verstand?

Ver-stands-kiezen

Eén van de theorieën over de herkomst van het woord 'verstandskiezen' is dat ze zo heten omdat ze ver achter in je mond staan. Ver-stands-kiezen dus. Dit is echter een volksetymologische verklaring, want het woord is niet op deze manier ontstaan.

Verstands-kiezen

Dat het wel met je verstand te maken heeft, is te zien aan de Latijnse term waar het vandaan komt: dens sapientiae (tand van wijsheid). In ouder Nederlands werd het dan ook wel de 'wijsheidskies' genoemd. In het Vlaams is 'wijsheidstand' nog steeds een gangbaar woord. De kiezen werden zo genoemd omdat ze pas op latere leeftijd opkwamen, net als volgens sommigen het verstand.

maandag 22 februari 2016

Royaal

Zo af en toe komt er een woord in mijn hoofd en dan heb ik echt een aha-momentje. En omdat vast niet iedereen al eens een aha-momentje bij 'royaal' heeft gehad, komt dat woord nu op m'n blog!

Roi

'Royaal' heeft dezelfde oorsprong als het Engelse 'royal'. In het Engels betekent dat 'koninklijk'. Het kan dan slaan op een persoon ('the royal family') of iets anders ('a royal feast', een koninklijk feest). Het is ontleend aan het Franse 'royal' en afgeleid van het Franse 'roi' (koning). Dit woord is weer afgeleid van het oudere 'rei', afkomstig van het Latijnse 'rex' (koning). Uit dit 'rex' is ook ons woord 'regeren' ontstaan.

Royaal

Het Nederlandse 'royaal' betekent dus letterlijk ook 'koninklijk', maar had vroeger meer de betekenis 'aanzienlijk, voornaam'. Inmiddels is die betekenis meer veralgemeend tot 'gul, groot'. De samenhang met 'koninklijk/aanzienlijk' is niet meer zo aanwezig als vroeger, maar dat neemt niet weg dat 'royaal' nog steeds een woord is wat associaties oproept met luxe en weelde. 

Nog een woord met zo'n ontwikkeling: 'heerlijk'

maandag 15 februari 2016

Klimaat

Op school wordt geleerd wat het verschil is tussen 'het weer' en 'klimaat'. Ik heb altijd geleerd dat het weer een toestand is van korte tijd, terwijl het klimaat een weersgesteldheid van langere tijd (en eventueel over een groter gebied) aanduidt. Maar wat is de letterlijke betekenis van 'klimaat'? En kunnen we wel spreken van 'klimaatverandering'?

Clima

'Klimaat' is afgeleid van het Franse 'climat', wat 'gebied op aarde, klimaatgordel' betekende. Dit 'climat' was afgeleid van het Latijnse 'clima', wat weer afgeleid was van het Griekse 'klima'. In het Grieks betekende dit 'glooiing, helling', van het werkwoord 'klinein' ('hellen'). Hier is overigens ook het woord 'climax' uit ontstaan.

Klimaat

Zoals hierboven al genoemd, betekende 'climat' in het Frans 'gebied op aarde, klimaatgordel'. Het ging dus niet zozeer om de lucht, maar meer om de aarde. Vroeger betekende 'climaet' in het Nederlands ook 'aardgordel' (1462) of 'landstreek met een zekere weersgesteldheid' (1613). Deze betekenis kwam voort uit de betekenis van het Griekse werkwoord 'klinein' ('hellen'), het ging namelijk om de helling van een gebied ten opzichte van de aardas. Dat geeft een gebied een bepaalde weersgesteldheid. 

Maar hoe zit het nou met 'klimaatverandering'? Tja, zolang de veranderende weersomstandigheden op aarde niet veroorzaakt worden door gebieden op aarde die verschuiven ten opzichte van de aardas, kunnen we het letterlijk gezien eigenlijk geen klimaatverandering noemen... ;) 

maandag 8 februari 2016

Gezin

Wat is een gezin? In het woordenboek staat de betekenis 'ouders en kinderen'. En dat klopt inderdaad wel, want als je alleen met een partner leeft, noem je het niet een 'gezin'. Maar is dit altijd de betekenis geweest? Waar komt het woord vandaan?

Ghesinde

Het tegenwoordige 'gezin' kwam eerst voor in de vorm 'ghesinde'. Hier had het echter niet de betekenis 'ouders en kinderen', maar 'reisgezelschap, gevolg'. Het ging dan vaak om een heer die een reisgezelschap bij zich had op zijn tocht. Zijn 'ghesinde' bestond dus uit mensen die bij hem in dienst waren en hem begeleidden op zijn reis.

Gezin

Later werd de betekenis algemener. 'Ghesinde' duidde niet langer alleen maar een reisgezelschap aan, maar ook de hofhouding in het algemeen (dus ook als de heer niet op reis was). Daarna werd de betekenis nog algemener: 'de verzameling personen die tot de huishouding van een minder hooggeplaatste persoon behoorden'. Zelfs tot in de 20ste eeuw kon het nog 'familieleden en inwonende dienstboden' betekenen. Maar omdat het hebben van dienstboden ongebruikelijk werd, is de betekenis zoals wij die kennen ('ouders en kinderen') ontstaan. 

maandag 1 februari 2016

Toestel

Er zijn allerlei soorten toestellen, de één nog gespecialiseerder in iets dan de ander. Toestellen die op elektriciteit werken, toestellen die mechanisch werken, maar ook toestellen zoals je ze in de gymzaal ziet. Dus wat is nou de overeenkomst en waar komt het woord vandaan?

Toestellen

'Toestel' komt eigenlijk gewoon van het werkwoord 'toestellen'. Dat is dus niet het meervoud van 'toestel', zoals in de inleiding vier keer staat, maar een apart werkwoord.

Aanstellen

Dit werkwoord, 'toestellen', is namelijk een verouderd Nederlands werkwoord voor 'aanstellen' of 'inrichten'. Een 'toestel' is dus letterlijk een ding wat ergens voor aangesteld/ingericht is. En dat klopt ook wel, want dat hebben alle soorten toestellen met elkaar gemeen. 

maandag 25 januari 2016

Stokoud & Beregoed

Er zijn van die woorden die heel gek zijn, als je er eens een keer bij stil staat. 'Stokoud' bijvoorbeeld, want wat zegt een stok nou over hoe oud iets is? Of 'beregoed', beren zijn toch helemaal niet per se goed? Hoe zit het?

Stokoud

Het voorvoegsel 'stok-' heeft bij ons de betekenis 'zeer, uiterst'. Oorspronkelijk was het een vergelijking, namelijk 'zo ... als een stok'. Dit werd echter steeds meer omgevormd naar 'stok...' ('stokoud' bijvoorbeeld). De eerste woorden die op deze manier ontstonden hadden nog wel iets met het beeld van een stok te maken (zoals 'stokstijf'), maar in latere gevallen is de betekenis van het voorvoegsel afgezwakt tot 'zeer, uiterst'. Het woord 'stekeblind' heeft hier overigens ook mee te maken. Dit was oorspronkelijk 'stokblind', maar is naar 'stekeblind' vervormd door volksetymologie en vanwege de associatie met ogen uitsteken en als gevolg daarvan blind worden.

Beregoed

Het verhaal over woorden met 'bere-' ervoor is eigenlijk precies hetzelfde. Ook hier werd eerst gezegd 'zo ... als een beer', maar is dat later omgevormd naar 'bere...' en is de betekenis afgezwakt tot 'zeer, uiterst'. Vandaar dat er zulke op het eerste gezicht vreemde combinaties als 'beregoed' hebben kunnen ontstaan. 

maandag 18 januari 2016

Pissebed

Pissebedden, wie kent ze niet? De kleine insectjes zijn overal in Nederland wel te vinden. Maar hoe komen zulke kleine beestjes aan zo'n gekke naam?

Pissenlit

Het woord 'pissebed' is gewoon een Nederlands woord, maar is wel overgenomen en vertaald uit het Frans ('pissenlit'). Hiermee werd echter niet het insect bedoeld, maar een kind wat nog niet zindelijk was en in bed plaste.

Pissebed

Dat het insect ook zo werd genoemd heeft te maken met de overtuiging in de oude volksgeneeskunde dat de diertjes een urineafdrijvende werking hadden. Pissebedden werden daarom gebruikt tegen bedplassen. In een boek over volksgeneeskunde staat: 'Een middel tegen bedwateren is het volgende: laat kinderen brij eten waarin een paar pissebedden zijn gekookt'. Op deze manier zouden kinderen hun urine al kwijt zijn voordat ze naar bed gingen. Maar ja, of het echt hielp... Gelukkig gebeurt het nu niet meer! 

maandag 11 januari 2016

Pony

Het woord 'pony' heeft bij ons twee betekenissen. De één is 'klein paard', de ander '(korter) haar dat over het voorhoofd valt'. Ik heb er al vaak genoeg grapjes over gehoord waarbij de ene betekenis opzettelijk met de ander verwisseld werd. Het is eigenlijk ook best wel raar, dat het twee zulke verschillende betekenissen heeft. Hoe komt dit?

Pony - klein paard

Het woord 'pony' in de zin van 'klein paard' heeft een lange reis afgelegd om tot de vorm en betekenis te komen dat het nu heeft. Om het overzichtelijk te houden even schematisch weergegeven:

'pullus' (Latijn, 'jong dier') > 'pullamen' (Latijn, collectivum van pullus, 'jonge dieren') > 'poulain' (Oudfrans, 'veulen') > 'poulenet' (verouderd Frans, 'veulentje') > 'powny' (Schots Engels) > 'pony' (Engels, 'klein paard'). Vanuit het Engels is het ook in die vorm in het Nederlands gekomen. 

Pony in je haar

'Pony' in de zin van 'haar dat over het voorhoofd valt' komt gewoon van het woord 'pony' in de zin van 'klein paard'. Eigenlijk is het een verkorting van 'pony-haar' (haar als van een pony dus). Dit komt door de gelijkenis die er is tussen het haar op het voorhoofd van een mens en de manen op het voorhoofd van een pony. Weet je dat ook weer, de volgende keer dat je je pony laat knippen.

maandag 4 januari 2016

Van wanten weten

En opeens is het dan toch echt weer kouder weer. De uitdrukking 'van wanten weten' (goed op de hoogte zijn van iets) past hier wel bij. Tenminste zo lijkt het. Maar waarom zou je iets van 'wanten' in de zin van 'handschoenen' moeten weten om goed op de hoogte te zijn? Worden met die 'wanten' wel handschoenen bedoeld? Of zit er meer achter de uitdrukking?

Want

'Wanten' in deze uitdrukking komt inderdaad niet van 'wanten' in de zin van 'handschoenen'. Het komt ook niet van 'wanten' in de zin van 'wantluizen', zoals wel eens gesuggereerd wordt. Waar het waarschijnlijk wel op slaat, is op het oude woord 'want', dat 'tuig' betekende en vroeger ook in het meervoud voorkwam. Je zou dus ook wel kunnen zeggen 'van tuigen weten'.

Andere uitdrukkingen

Dit maakt het al logischer, want tuigen zijn een stuk ingewikkelder dan handschoenen. Als iemand 'van tuigen wist' was hij er blijkbaar goed van op de hoogte hoe een tuig (bijvoorbeeld bij een trekdier, of tuigen op een zeilschip) werkt en in elkaar zit. Die betekenis 'op de hoogte zijn' is later algemener geworden. Dat het inderdaad waarschijnlijk met 'tuig' te maken heeft, is ook terug te zien aan andere uitdrukkingen die vroeger bestonden, namelijk 'zijn want kennen' en 'de wanten stellen'. Ook hier wordt 'tuig' bedoeld als er staat 'want'. Dit wordt nog verder ondersteund doordat er in het Engels de uitdrukking 'to know the ropes' ('de koorden/het tuig kennen') bestaat. De overeenkomst is niet te missen.