maandag 29 december 2014

Wist je dat... - dode metaforen

Omdat ik in het examenjaar zit moet ik voor school een profielwerkstuk maken. Mijn PWS gaat over metaforen. Ik wil graag onderzoeken wat voor rol metaforen in het Nederlands spelen. Een deel van mijn PWS bestaat uit een eigen onderzoek hiernaar. Ik heb een enquête afgenomen in 4 klassen op mijn school om te kijken in hoeverre metaforen herkend worden en ook om te kijken of dode metaforen nog herkend worden. Want wist je dat die ook bestaan, dode metaforen?

Een normale metafoor

Een normale metafoor (om de kennis even op te frissen) is een vorm van beeldspraak. Je vergelijkt de werkelijkheid met een beeld. Denk bijvoorbeeld aan 'dat kind is een engel', maar ook bijvoorbeeld aan 'deze zwijnenstal moet nodig opgeruimd worden', of 'die berg is het dak van de wereld'. Een metafoor kan om verschillende redenen gebruikt worden, bijvoorbeeld om de tekst te verfraaien, of om iets te verduidelijken. Bovenstaande voorbeelden van metaforen zijn "levende" metaforen. Wij herkennen ze echt nog als metafoor. Maar denk eens aan het woord 'stoelpoot'. Zou jij dat nog een metafoor noemen?

Een dode metafoor

Waarschijnlijk niet. Dode metaforen zijn namelijk al zo normaal voor ons geworden, dat we niet meer doorhebben dat het ooit een metafoor was. Een paar voorbeelden:

  • In het voorbeeld van de 'stoelpoot' zien we het woord 'poot' terug, wat eigenlijk slaat op de poot van een dier. Maar we hadden een woord nodig voor wat wij nu stoelpoot noemen, dus we hebben dat woord 'poot' van de dieren geleend. 
  • Het woord 'hoofdstad'. Het belangrijkste van een lichaam wordt gebruikt om de belangrijkheid van een stad weer te geven. 
  • Ook 'indruk', in de zin van 'het maakte veel indruk op mij', is een dode metafoor. Een indruk is letterlijk zoiets als wanneer je je vinger in een spons duwt. Dan 'druk' je er 'in'. Maar nu is dat beeld gebruikt om weer te geven wat er gebeurt als iets veel indruk op je maakt (tja, een ander woord hebben we er dus niet voor..). 
  • 'Ontdekken' is ook een goed voorbeeld. Eerst was iets toegedekt (dus nog niet bekend), nu wordt het letterlijk ont-dekt (dus bekend gemaakt). 
  • Denk ook eens aan 'eenvoudig'. Als iets maar één keer gevouwen is en niet twintig keer, dan is het simpel. Eenvoudig dus. Dat beeld (van een papiertje dat één keer gevouwen is) wordt gebruikt om weer te geven hoe simpel een zaak is.

Dit klinkt allemaal misschien best logisch, maar toch valt het nog niet mee om een dode metafoor in het echt te herkennen. Zo blijkt ook wel uit mijn eigen onderzoek, waarvan ik de resultaten nu aan het verwerken ben. Maar als je er even bij stil staat, zijn er ontelbaar veel dode metaforen in de taal te vinden. Probeer er maar eens op te letten, en je zult versteld staan!

maandag 22 december 2014

Griep

Er doet weer eens een griep de ronde... Een griepepidemie zelfs. Waar komt dat woord 'griep' vandaan?

Grippe

'Griep' komt van het Franse woord 'grippe', dat 'epidemische verkoudheid' betekende. Dit is hetzelfde woord als het oudere 'grippe', wat 'klauw, haak, of greep' betekende. Beide woorden komen dan ook van het werkwoord 'gripper', oftewel 'grijpen'. Letterlijk is 'griep' dus een 'ziekte die snel toeslaat', of 'een ziekte die je vastgrijpt'. En dat klopt ook wel, want je bent vaak het slachtoffer voordat je het doorhebt.

Epidemie

En waar komt dan dat 'epidemie' vandaan? Dat woord is opgebouwd uit twee delen: het Griekse 'epi' ('bij') en het Griekse 'demos' ('volk'). Letterlijk betekent het 'onder/bij het volk'. Wij gebruiken het nu als woord voor een ziekte die zich opeens heel snel verspreid, maar eigenlijk kun je het in de letterlijke zin altijd bij een ziekte gebruiken. Elke ziekte is namelijk 'onder het volk'. Maar mettertijd heeft de betekenis zich ontwikkeld tot hoe wij het nu kennen en gebruiken we het alleen nog in bijzondere gevallen.

maandag 15 december 2014

Boodschappen

Je kunt boodschappen doen en een boodschap verkondigen. Beide acties gebruiken hetzelfde woord. Waar komt dat 'boodschappen' vandaan? Albert vroeg het aan mij en ik heb het uitgezocht.

Bodeschap

Het woord 'boodschap' werd eerder gespeld als 'bodeschap', een samenstelling van 'bode' (gezant) en 'schap'. Dat achtervoegsel '-schap' betekende 'dat wat tot de taak van een persoon behoort'. 'Bodeschap' is dus letterlijk 'dat wat door een bode gedaan moet worden', of ook wel 'het ambt van bode'. De oorspronkelijke betekenis van een 'boodschap' was dan ook 'opdracht, zending, bericht'.

Boodschappen doen

Met deze betekenis 'het ambt van bode', kon men bijvoorbeeld zeggen: een trompet werd in boodschap verzonden. Hier was de betekenis dus 'opdracht'. Daar vanuit kon het zich makkelijk ontwikkelen tot 'bericht' en 'bestelling'. Dat lijkt al een beetje op hoe wij nu 'boodschappen' definiëren. Maar een 'bestelling' is nog passief, je laat het door een ander doen, terwijl wij nu meestal zelf actief zijn. Wij doen boodschappen meestal zelf. Die combinatie van 'boodschappen' en 'doen' is al vanaf het Middelnederlands (1200 n.C.) bekend. Maar de betekenis die wij daar nu voor hebben, 'inkopen doen', komt pas voor het eerst voor rond 1870. 

maandag 8 december 2014

Beleefd

Beleefd zijn wordt gezien als een goede eigenschap. Het is dan ook vaak het streven van ouders om hun kind enige beleefdheid bij te brengen. Helaas lukt dat niet altijd even goed, maar dat is eigenlijk ook niet zo gek als je kijkt naar de oorspronkelijke betekenis van dit woord.

Ervaren

'Beleefd' is het voltooid deelwoord van 'beleven', oftewel 'ervaren'. Als voltooid deelwoord van 'beleven' in de zin van 'ervaren' kun je zeggen: hij heeft (iets) beleefd. Maar je kunt ook zeggen: hij is beleefd. In de letterlijke zin bedoel je dan ook dat diegene veel heeft meegemaakt, maar inmiddels bedoelen wij met zo'n zinnetje meer dat diegene goede manieren heeft.

Van ervaren naar welgemanierd

Hoe is die overgang van 'ervaren' naar 'welgemanierd' tot stand gekomen? Waarschijnlijk doordat iemand met veel ervaring geleerd heeft om zich in gezelschap goed te gedragen. Diegene heeft daardoor goede manieren gekregen.
En om even weer terug te komen op het kind dat moet leren beleefd te zijn: de etymologie van dit woord verklaart misschien wel waarom het zo lastig kan zijn een kind beleefdheid te leren. Beleefdheid zou je dus namelijk krijgen uit levenservaring, iets wat je niet aan een kind kunt leren.. Maar er is nog hoop, levenservaring (en hopelijk dus ook die beleefdheid) komt vanzelf! ;) 

maandag 1 december 2014

Slaaf

Een 'slaaf' (al dan niet met hoofdletter) kan op twee dingen duiden, namelijk ofwel een persoon die bezit is van een ander, of een persoon die tot een Slavisch volk behoort. Verwarring ontstaat dan ook makkelijk als je het hebt over 'slaven'. Is het toeval dat dit ene woord deze twee betekenissen heeft?

slaaf of Slaaf? 

Ons woord 'slaaf' is ontleend aan het middeleeuws Latijnse 'sclavus', 'mens die eigendom is van een ander'. Dat woord zelf is afgeleid van 'Slavus', 'iemand van Slavische afkomst'. Dit 'Slavus' is weer afgeleid van het Griekse 'sklabos', wat 'onvrije van Slavische afkomst' betekende. Hier had je de twee betekenissen eigenlijk in één woord. Een 'slaaf' en een 'Slaaf' hebben dus inderdaad iets met elkaar te maken. Maar hoe kwam dit tot stand?

Slavernij

In de Middeleeuwen was er in grote delen van Europa slavernij. Duitsers, Vikingen en Byzantijnen namen tijdens plundertochten vooral op de Balkan hele volkeren gevangen en maakten hen tot lijfeigenen. Deze slaven/Slaven verhandelden ze weer en zo kwamen Slavische slaven (en dus ook het woord 'slaaf') overal terecht. De (Balkan-)Slavische afkomst van deze groepen verklaart de betekenisovergang van 'Slaaf' naar 'slaaf'. Door de tijd heen heeft de betekenis zich uitgebreid tot 'lijfeigene' in het algemeen en betekent het niet meer alleen 'Slavische lijfeigene'.