Wiskunde

Is het je wel eens opgevallen dat er in de landen om ons heen, bijvoorbeeld Engeland, Frankrijk en Duitsland, meestal een woord met 'math' wordt gebruikt voor 'wiskunde', maar in Nederland niet? Een woord met 'math' komt van het Griekse 'máthèma' (μαθημα) wat 'dat wat wordt geleerd', of 'studie/wetenschap' betekent. Qua letterlijke betekenis zou je dus nog veel meer wetenschappen kunnen aanduiden met 'math-', bijvoorbeeld geschiedenis. Dat is toch ook 'iets wat wordt geleerd'? Het Nederlandse 'wiskunde' daarentegen is iets preciezer...

Wis 

Je hebt het je misschien nooit gerealiseerd, maar het 'wis' in 'wiskunde' is hetzelfde 'wis' als in 'wis en waarachtig', of een andere uitdrukking waarin '(ge)wis' in de betekenis 'zeker' wordt gebruikt. Dat '(ge)wis' is het oude voltooide deelwoord van het werkwoord 'weten'. 'Weten' komt van een oude stam 'wid', dat 'zien' betekende (vergelijk het Latijnse 'video', dat ook 'zien' betekent). Het woord '(ge)wis' als bijwoord betekent dus eigenlijk 'wat gezien is, en daarom ook 'wat geweten wordt', 'wat vaststaat'. 

Wiskunde

De samenstelling van 'wis' en 'kunde' betekent dus gewoon 'de wetenschap die zich met het wisse, het zekere bezighoudt'. Wiskunde is dan ook de wetenschap die vaak wordt gezien als de enige wetenschap waarin je dingen absoluut zeker kan berekenen. Zoals ik al zei is ons woord dus wel iets preciezer dan een woord met 'math-' erin. Geschiedenis kun je namelijk echt niet aanduiden met 'wis'. 

Recreatie

Voor het eerst een woord op verzoek van een lezer, dat ik heb kunnen gebruiken voor de blog! Jasmijn vroeg aan mij of ik de etymologie van 'recreatie' uit kon zoeken. Ze vroeg zich af hoe het zat, omdat 'recreatie' letterlijk vertaald 'her-schepping' zou betekenen, maar dat is niet hoe wij het woord nu gebruiken. Wij gebruiken het namelijk voor 'vrijetijdsbesteding'. Het is gelukt om de etymologie uit te zoeken, dus hierbij een antwoord op je vraag. :)

Recreare

'Recreatie' komt van het Latijnse woord 'recreare'. Dat betekende inderdaad 'opnieuw scheppen', maar kon ook 'weer doen opleven' of 'verkwikken' betekenen. Van dat 'recreare' kwam in het Latijn ook het woord 'recreatio', dat 'herstel (van een ziekbed)' betekende. 

Recreation

In het Latijn had 'recreare' dus nog best wel een letterlijke betekenis, maar in het Frans kwamen al iets lossere betekenissen. 'Recreation' betekende namelijk niet meer 'herstel', maar meer 'troost', of 'soelaas', 'verlichting'. Je vrije tijd kan in tijden van werk je 'troost' of 'verlichting' zijn, en het is dus ook niet zo raar dat in later Frans de betekenis 'prettige (werk)onderbreking', of 'ontspanning' doorbrak (sinds ongeveer het jaar 1282!). En zo kennen wij dat woord ook nog steeds. Het klopt dus inderdaad dat het oorspronkelijk 'her-scheppen' betekende, maar via de betekenis 'weer doen opleven' en 'verlichting' is het tot de betekenis 'ontspanning' gekomen. Bedankt voor de leuke suggestie, Jasmijn!

Spenderen

'Spenderen' is geen onbekend woord, maar meestal wordt in de spreektaal het woord 'betalen' gebruikt. Dat 'spenderen' ook wordt gebruikt in de zin van 'doorbrengen', komt denk ik doordat je als synoniem voor 'spenderen' ook 'besteden' kunt gebruiken (in plaats van 'betalen'). En bij 'besteden' denk je niet per se meer aan geld, maar kun je ook aan 'tijd besteden' denken. En als je 'tijd' aan iets besteedt, noem je het niet meer 'uitgeven', maar 'doorbrengen'.
Maar ook al is 'spenderen' in de zin van 'betalen' niet meer een heel alledaags woord, er valt nog wel wat leuks over te vertellen.

Expendere

Het woord 'spenderen' komt via het Italiaans uit het Latijn, waar het woord 'expendere' voorkwam, dat ook 'uitgeven' betekende (die vorm zie je in het Engels tegenwoordig ook nog goed terug aan bijvoorbeeld 'to spend', 'uitgeven', of 'the expenses', 'de (on)kosten'). Qua betekenis heeft dit woord zich dus niet echt ontwikkeld. Het heeft altijd wel met 'betalen' te maken gehad. Maar als je dit woord 'expendere' verder gaat ontleden in 'ex' en 'pendere', wordt het wel interessant. 

Ex - pendere

Dit woord bestaat dus uit twee delen, die je apart van elkaar kunt vertalen. Het eerste deel 'ex' is nog niet zo verrassend, dat betekent gewoon 'uit'. Maar het tweede deel, 'pendere', betekent niet iets van 'geven' of 'betalen', maar betekent letterlijk 'hangen'. Bij de Romeinen werd namelijk met behulp van een weegschaal betaald. Je hing dan wat brons, zilver of goud uit je buidel op de weegschaal. Dus 'expendere', 'uithangen' was gewoon een heel letterlijke benaming voor de handeling die je deed. Ook het woord 'pond', een gewichtsmaat, komt van dit 'pendere'. Dat spenderen tegenwoordig 'uitgeven' betekent en niet meer 'uithangen', is gewoon een logisch gevolg van het feit dat wij nu niet meer met behulp van weegschalen betalen en de letterlijke betekenis van het woord voor ons dus zijn waarde heeft verloren.

Schilderen

'Schilderen' of 'verven', het heeft allebei als gevolg dat iets met verf bedekt is en komt dus in die zin op hetzelfde neer. Met 'schilderen' wordt alleen meestal wel een meer versierende vorm van verven bedoeld, dan gewoon verven. Maar dat is ook niet zo gek als je weet waar het woord vandaan komt.

Schild

Het is niet verbazend, maar misschien wel openbarend: het woord 'schilderen' komt van het woord 'schild'. In de tijd dat er nog schilden ter bescherming gebruikt werden door ridders, werden die schilden op zo'n manier versierd, dat je kon zien wie er onder dat harnas zat. Dat zag je dan aan het wapen van de drager, dat op het schild afgebeeld stond. 

Schilder

Om die afbeelding op je schild te krijgen was natuurlijk wel iemand nodig die de schilden voor jou versierde. Degene die zich met de schilden bezighield werd dan ook de 'schilder' genoemd. Soms versierde de schilder bijvoorbeeld ook plafonds en muren met afbeeldingen. Van dit woord 'schilder' komt ons werkwoord 'schilderen'.

Schilderen vs. verven

Nog even over dat 'verven' uit de eerste alinea: als je bedenkt dat 'verven' gewoon een afleiding is van het woord 'verf', en als je dan deze ontwikkeling naast die van 'schilderen' legt, snap je ook gelijk waarom 'schilderen' veel vaker gebruikt wordt voor 'het versieren van iets', en 'verven' gewoon voor het 'een kleur geven van iets'. En daarom noemen we ook een met verf gemaakte afbeelding een 'schilderij' en niet een 'verferij'. Het heeft allemaal met elkaar te maken.