Pupil

Waarom heet het zwarte rondje in je oog een pupil? Heb je je dat wel eens afgevraagd? Het is namelijk vrij apart dat het midden van je oog én een leerling 'pupil' kunnen worden genoemd. Maar in dit bericht gaat het er niet over of er een verband is tussen die twee betekenissen. Het gaat echt alleen over de oorsprong van de naam 'pupil' in je oog. Daar zit namelijk een heel leuk verhaaltje achter. :)

Pupa

'Pupil' komt van het Latijns woord 'pupa'. Dat betekent 'pop, meisje'. 'Pupilla' is het verkleinwoord van 'pupa', dus 'pop' wordt 'poppetje'. Van dat 'pupilla' komt 'pupil' natuurlijk. 

Poppetje

Nu hoor ik je al denken: wat heeft een poppetje nou met je oog te maken? Het is niet omdat je met je oog poppetjes kan zien. Nee, het zit anders. Dit is het leuke verhaaltje erachter. Heb je wel eens heel diep in iemands ogen gekeken? Zo ja, dan is het je vast wel eens opgevallen dat je dan een heel kleine weerspiegeling van jezelf ziet in de pupil van die ander, oftewel: een poppetje! 

Ontbijt

Je start je dag goed als je begint met een ontbijt. Je lichaam heeft het nodig om weer op gang te komen en om energie te hebben voor de nieuwe dag. Maar waarom heet het een 'ontbijt'?

Ont-

'Ontbijt' komt natuurlijk van het werkwoord 'ontbijten'. Bij een paar werkwoorden in het Nederlands is het zo dat 'ont-' voor een werkwoord betekent dat die handeling gaat beginnen. Denk aan ontbranden (beginnen te branden) en ontslapen (beginnen te overlijden). Hier is dat ook het geval. 'Ontbijten' betekent letterlijk: 'beginnen te bijten', 'even wat eten'. 

Een lichte maaltijd

Dat de nadruk zo op 'ont-' ligt, betekent dat de betekenis van 'ontbijt' eigenlijk gewoon 'een lichte maaltijd' is. De nadruk zou namelijk niet zo op het 'beginnen' liggen als het een zware maaltijd was. Dat 'ont-' laat zien dat 'ontbijten' als het ware een voorproefje voor het echte werk was, denk aan bijvoorbeeld het diner 's avonds, wat vooral vroeger in welgestelde kringen echt een hele happening was. De term voor 'lunch' was vroeger dan ook 'het tweede ontbijt'. Maar tegenwoordig is de betekenis van 'ontbijt' beperkt tot 'ochtendmaaltijd', waar verder niks op tegen is. Dat is en blijft namelijk voor veel mensen de lichtste maaltijd van de dag.

Vaarwel

Als je tegen iemand 'vaarwel' zegt, associëren wij dat al gauw met een situatie waarin je diegene voor een hele lange tijd niet zal zien, of zelfs nooit meer. Voor ons is het dus best een zwaarbeladen woord. Maar is dat wel waar het voor bedoeld is?

Varen = gaan

Velen zullen, als je het woord in tweeën splitst, denken aan 'varen'. Het had ook best heel goed een afscheidsgroet van zeelui kunnen zijn ('vaar wel!'), maar dit is niet het geval. Dat 'vaar' (oorspronkelijk was het 'vaart') komt van 'varen' dat vroeger de betekenis 'gaan' had. Dat het 'gaan' betekende zie je nog terug in woorden als 'hemelvaart', 'bedevaart' en 'voortvarend'. Vroeger vroegen mensen ook aan elkaar: 'hoe vaart u?'. De letterlijke betekenis van 'vaarwel' was dus gewoon: 'ga goed'.

Het ga je goed!

Eigenlijk zouden we deze kreet dus in veel meer situaties kunnen gebruiken dan we nu doen. Je zou het gewoon in de supermarkt kunnen zeggen tegen iemand waarmee je net een praatje hebt gemaakt. Of als je naar huis gaat na een gezellig avondje bij vrienden. Maar het woord heeft door de tijd heen een heel wat diepgaandere betekenis dan 'ga goed' gekregen en daarom is het niet zo'n goed idee om het zomaar overal te gaan roepen. Laten we het maar gewoon bij de vorm houden die wij nu nog voor de letterlijke betekenis van 'vaarwel' hebben (waar overigens dat 'gaan' uit de vorige alinea ook nog in zit): 'het ga je goed!'

Wist je dat ... - frequentatief

... '-el' of '-er' dat toegevoegd is aan de stam van een werkwoord in het Nederlands vaak gelijk is aan 'het herhaaldelijk uitvoeren van een handeling'? Dit heet een frequentatief.

Een paar voorbeelden:
- 'huppelen' = 'herhaaldelijk huppen'
- 'stotteren' = 'herhaaldelijk stoten' (wat je letterlijk met je stem doet als je stottert)
- 'hinkelen' = 'herhaaldelijk hinken'
- 'hakkelen' = 'herhaaldelijk hakken' (wat je dus met een zin doet als je hakkelt)
Denk bijvoorbeeld ook aan 'trappelen' en 'klapperen'. Zelfs bijvoorbeeld 'luisteren' komt van een oud woord 'luisten' wat wij al niet meer kennen, maar wat je nog wel in het Engels ziet: to listen.
Niet elke frequentatief heeft echter een werkwoord waar het vandaan komt. Zo komt 'dribbelen' niet van 'dribben' en 'babbelen' niet van 'babben'.

Maar: een werkwoord dat op '-elen' of '-eren' eindigt, kan soms ook zijn ontstaan doordat het bijvoorbeeld bij een zelfstandig naamwoord hoort dat op '-el' of '-er' eindigt, zoals: 'hameren' van 'hamer' komt (en dus niet van 'hamen') en 'beitelen' van 'beitel' komt (en dus niet van 'beiten'). Dan is het dus geen frequentatief. Denk bijvoorbeeld ook aan 'verslechteren', wat gewoon een vergrotende trap is van 'slecht', en wat dan ook geen frequentatief is. Daar moet je dus altijd wel even op letten.

Dit soort weetjes zijn heel handig om makkelijker te begrijpen hoe woorden in elkaar zitten. Misschien weet je zelf ook nog wel een paar voorbeelden van frequentatieven, er zijn er genoeg!