Nachtmerrie

Je hebt je vast wel eens afgevraagd waarom een nare droom een 'nachtmerrie' heet. Het heeft toch niks met paarden te maken? Nou, vandaag krijg je er antwoord op!

Nachtmare

Oorspronkelijk was het woord voor een nare droom niet 'nachtmerrie', maar 'nachtmare'. Het heeft dus inderdaad oorspronkelijk niks met paarden te maken, want 'mare' betekende 'kwelgeest' of 'spookverschijning'. Vroeger meende men dat de nachtmare een spookverschijning was die mensen in hun slaap kwelde door hun ademhaling te belemmeren. Aan die kwelgeest hield je dan een nare droom over, wat nu onze betekenis is van 'nachtmerrie'. De betekenis van 'nachtmerrie' is dus overgegaan van oorzaak (nachtspook), naar gevolg (nare droom). 

Mare = merrie

Nu zitten we nog steeds met de vraag waarom er een 'merrie' bij betrokken is geraakt. Maar dat lijkt geheimzinniger dan het is. Want naarmate het woord 'mare' verouderde, steeds onbekender werd, of zelfs niet meer begrepen werd, werd 'mare' beetje bij beetje vervangen door 'merrie', waarvan ieder mens de betekenis tenminste wél kende. Nachtmerrie is dus simpelweg een volksetymologie voor nachtmare. Dat er door deze verandering een woord ontstond wat nergens meer op sloeg en waar wij ons nu over verbazen, vonden ze toen blijkbaar niet zo'n punt. 

Karakter

Een karakter kan zowel een teken van een bepaald schrift voorstellen, als ook iemands persoonlijkheid. Alhoewel dat op het eerste gezicht twee hele verschillende dingen lijken, hebben de twee betekenissen zeker wel met elkaar te maken, zoals wel vaker het geval is bij een homoniem.

Charasso

In het Grieks is er het werkwoord 'charasso' (χαράσσω), dat 'krassen' betekent (dat 'ch' van 'charasso' zie je trouwens nog erg goed in het Engelse 'character'). Een karakter was dus het ingegraveerde, een merkteken. Dit maakt dan ook meteen duidelijk waarom een teken/letter een 'karakter' heet. Die letters werden namelijk in ieder geval vroeger, voor de tijd van pennen, ergens in gekrast. Maar wat heeft dat 'krassen' nou met je persoonlijkheid te maken?

Kenmerken

Ook het woord 'karakter' waar we iemands persoonlijkheid mee bedoelen komt natuurlijk van 'charasso'. Het algemene doel van 'krassen' is namelijk dat je een boodschap door wilt geven, of dat nou via letters/tekens is, of door een paar simpele krassen die verder niets voorstellen. Denk bijvoorbeeld aan een boom die moet worden gekapt, waar eerst een paar krassen in gemaakt kunnen worden, om de boodschap door te geven dat het om die boom gaat en niet om een andere. Door ergens in te krassen kun je dus iets kenmerken. Als je dat beeld nou betrekt op je persoonlijkheid, is je karakter dus wat er in je persoonlijkheid is geslepen, dat wat in je persoonlijkheid gekrast is, waardoor jij onderscheiden wordt van de anderen, oftewel je kenmerkende eigenschappen.

Saai

'Saai' is echt zo'n woord waar je niks aan kunt aflezen. In het Duits bijvoorbeeld is 'langweilig' het woord voor 'saai', waaraan je tenminste nog kunt zien wat de strekking van het woord is. Het is een 'lange weil', een 'lange tijd', waar je je nog wel bij voor kunt stellen dat het 'eentonig' kan zijn. Maar 'saai'...? Het is dan ook niet verrassend dat met 'saai' oorspronkelijk iets anders bedoeld werd.

Stof

Het woord 'saai' komt van het Franse woord 'saie', dat uit het Latijnse woord 'sagum' komt. Een sagum was een kledingstuk van grove wol voor militairen. 'Saai' is nu ook nog steeds een stof, een schuin geweven wolstof, maar eerlijk gezegd heb ik er nog nooit van gehoord (het bewijs dat wij nu een hele andere associatie hebben met saai).

Eentonig

Vroeger werd voor gordijnen en tafelkleden vaak groene saai gebruikt (dus die wollen stof). Men vond die stof blijkbaar niet erg levendig, of ze werden die altijd dezelfde gordijnen gewoon zat, want een 'saaien lap' werd steeds meer opgevat als een 'eentonige lap'. Vanaf toen werd het woord ook steeds meer toegepast op personen die niet erg levendig waren, of andere dingen die men eentonig vond, en heeft de betekenis van het woord 'saai' zich ontwikkeld tot hoe wij het nu kennen. Toch best een levendige ontwikkeling voor een woord met zo'n saaie betekenis!

Prima

Het is prima weer buiten. Daarmee bedoelen we 'goed' of 'uitstekend' weer. Dat is dus al iets 'heel goeds'. Maar oorspronkelijk was 'prima' zelfs nog beter dan 'heel goed'.

Primus

Zoals al wel aan het woord te zien is komt 'prima' uit het Latijn. Namelijk van het woord 'primus', dat 'eerste' betekent. In het Italiaans werden in het handelsverkeer drie kwaliteiten onderscheiden: 'prima', 'secunda' en 'tertia': eerste, tweede en derde rang in kwaliteit. Die 'prima' zou je kunnen vertalen als 'eerste', maar ook als 'beste' in dit verband. Overigens wordt nu alleen nog maar 'prima' gebruikt.

Van 'beste' naar 'uitstekend'

Eigenlijk hebben we het woord dus gedegradeerd door de betekenis van 'best' naar 'uitstekend' te laten gaan. Maar ook dat is gewoon weer een gevolg van het feit dat taal altijd verandert. Ook in Nederland werden namelijk die vaste verbindingen met 'prima' overgenomen. Bijvoorbeeld 'prima-tabak' (tabak van de beste soort), 'prima-graan' (beste graan voor brouwers) of 'prima-haring' (haring van de beste kwaliteit). En vooral doordat we alleen nog maar 'prima' gebruikten, en niet die andere twee rangen, kon de betekenis van 'best' naar 'uitstekend' verschuiven. We kunnen nu gewoon zeggen 'dat is prima', zonder dat we daarmee bedoelen dat dat per se het beste plan is. We vinden het dan gewoon goed, meer niet. 

Avontuur

Wat is je eerste ingeving als je nadenkt over de herkomst van het woord 'avontuur'? Niet zelden wordt er gedacht aan 'avond-uur', en dat is ook niet zo gek. Avonturen hebben nou eenmaal vaak iets geheimzinnigs en een donkere omgeving past prima in dat plaatje. Maar toch heeft 'avontuur' een andere oorsprong.

Aventure

'Avontuur' komt van het Oud-Franse woord 'aventure', dat weer van het Latijnse woord 'adventura' (gebeurtenis) komt, van het werkwoord 'advenire' (gebeuren). 'Avontuur' is dus eigenlijk gewoon letterlijk een gebeurtenis. Maar hoe komt het dan aan zijn betekenis 'spannende gebeurtenis'?

Spannende gebeurtenis

Naast een 'gebeurtenis' kon een avontuur ook een 'vreemde gebeurtenis' betekenen. In de Middeleeuwse hoofse literatuur gaf een vreemd voorval aanleiding tot een moedig optreden (van bijvoorbeeld een ridder). De ridder ging dan 'op avontuur'. Doordat hieruit meestal fantastische verhalen voortkwamen, ontstond bij ons de betekenis 'spannende gebeurtenis'. 

(En o ja, over dat 'avond-uur': die 'o' is er in de volksetymologie onder invloed van het woord 'avond' ingeslopen ('aventure' werd 'avontuur'). Het is dus blijkbaar van alle tijden om die twee woorden (onterecht) met elkaar te verbinden...)