Ouderwets

'Ouderwets' heeft bij ons vaak een negatieve lading. Maar wist je dat 'ouderwets' niet altijd een negatieve lading heeft gehad? Wat betekent 'ouderwets' eigenlijk écht?

Oude Wet

'Ouderwets' was vroeger eigenlijk 'oudewets'. Die 'r' is er later pas tussen gekomen, omdat men dacht dat ze met een vergrotende trap te maken hadden. Maar 'oudewets' was gewoon een bijwoord bij 'oude wet'. Als iemand 'oudewets' was, dan betekende dat dus dat hij leefde volgens de oude wet. 

Met die oude wet werd het Oude Testament bedoeld. Vroeger werd het helemaal niet negatief bedoeld als iemand 'oudewets' was, maar betekende dat juist dat hij rechtschapen en een goed mens was. P.C. Hooft noemde zijn vader 'een man van de oude wet, effen en goedt'. 

Van positief naar negatief

Toen de 'r' ertussen kwam, ging de betekenis van 'oude wet' een beetje weg en kwam de betekenis 'uit de oude tijd' op. Ook toen was het nog niet een woord met een negatieve bijklank, maar juist een positieve. Men sprak bijvoorbeeld van 'deftige, ouderwetse huizen' of 'de ouderwetse Romeinen'.

Inmiddels is die positieve bijklank (bijna) helemaal weggevaagd. Als iets nu ouderwets wordt genoemd, dan kun je er wel vanuit gaan dat diegene het maar helemaal niets vindt. Toch is er nog wel een uitzondering waarin de positieve betekenis te zien is: 'ouderwets gezellig'.

Enthousiast

'Enthousiast' is een woord dat er vreemd uit ziet. Het is nou niet echt een standaard Nederlands woord. Dat klopt ook wel, want het komt uit het Grieks. En wist je dat het iets met een god te maken heeft? 

In goddelijke vervoering

Het eerste deeltje 'en' (ἐν) is verwant met ons woord 'in', maar kon ook bijvoorbeeld 'naar' of 'bij' betekenen. Het tweede deel 'thousiast' komt van het Griekse woord 'theos' (θεος), dat 'god' betekende. Deze twee delen vormden samen het woord 'entheos' (een bijvoeglijk naamwoord dat 'god in zich hebbend' betekende), waarvan het werkwoord 'enthousiazein' (ενθουσιαζειν) gevormd werd. Dat betekende 'in goddelijke vervoering zijn'.

Geestdrift

Als wij nu iemand enthousiast noemen, bedoelen we nou niet meteen dat diegene in goddelijke vervoering is. Dus hoe heeft die betekenis zich ontwikkeld tot onze betekenis? 

Bij de Grieken betekende dit woord dat een menselijke geest doordrongen was van het heilige. Later werd deze betekenis christelijk omgevormd tot 'een extatische verering van God'. Sommige protestanten sektes werden in de 16e en 17e eeuw 'de Enthousiasten' genoemd. Door de betekenis 'extatische verering' kreeg het woord ook de betekenis 'dweperij'. Toen het woord uiteindelijk in de 18e eeuw uit de religieuze sfeer werd gehaald, kreeg het de algemenere betekenis 'geestdrift' of 'fanatisme'. En dat is de betekenis die wij nu nog kennen voor enthousiasme.

Boterham

Het is een doodnormaal woord dat dagelijks gebruikt wordt, maar als je erover nadenkt is het best een vreemd woord. Waarom heet een sneedje brood een 'boterham'? Heeft het echt iets te maken met 'boter' en 'ham'?

Ham

Hoewel het vaak wordt gedacht, heeft het woord in ieder geval niet iets te maken met ham: vlees. Het 'ham' in 'boterham' komt namelijk van een ouder woord 'hamme' (rond 1600), dat 'afgesneden stuk eten' betekende. Waar dit 'hamme' weer vandaan komt is niet helemaal duidelijk, maar het kan komen van een ander woord 'ham' dat vroeger 'weide, landstreek, landtong, hoek' betekende. Van die betekenis 'hoek' kan makkelijk de betekenis 'stuk, homp, brok' afgeleid worden, en vandaar 'afgesneden stuk eten'. 

Boter

Als 'ham' dus 'afgesneden stuk eten' betekent, waarom zeggen we dan niet 'broodham', maar 'boterham'? Dat heeft te maken met het feit dat woorden waar 'boter' in zit, vaak de betekenis 'met boter bereid' of 'beboterd' hebben. Denk bijvoorbeeld maar aan 'botersprits'. Een 'boterham' is dus letterlijk 'een met boter besmeerd stuk (brood)'. Blijkbaar werd brood op die manier gegeten toen het woord ontstond. 

Geslacht

Heb je je er wel eens over verbaasd dat 'geslacht' zowel 'gedood' als 'sekse' kan betekenen? Het is precies hetzelfde woord, maar het zijn twee totaal verschillende betekenissen. Hoe zit dat?

Geslacht - gedood

Het voltooid deelwoord 'geslacht' komt natuurlijk van het werkwoord 'slachten'. Dit werkwoord is echter uit een ander werkwoord ontstaan, namelijk het woord 'slahan', letterlijk 'slaan'. De betekenis was eerst in het algemeen 'doodslaan', ook mensen dus, maar later werd het alleen nog gebruikt voor het doden van vee. Letterlijk betekende 'slachten' dus 'het vee doodslaan'. Pas nog later werd de betekenis algemener en ging dat idee van 'slaan' weg, doordat er ook andere middelen werden toegepast (bv. snijden of steken). 

Geslacht - sekse

En nu komt de grote vraag, heeft het woord 'geslacht' met de betekenis 'sekse' ook iets met dat 'slahan' te maken? Het zal je misschien verbazen, maar dat is wel het geval. 'Geslacht' in de betekenis 'sekse' komt ook van het woord 'slahan', wat 'slaan' betekende. Ook hiervan werd het werkwoord 'slachten' gevormd, dat in dit geval echter niet 'doodslaan', maar 'aarden naar' betekende. 'Geslacht' is dus eigenlijk heel algemeen, namelijk 'geaardheid', of 'soort'. Letterlijk gesproken kun je deze betekenis dus voor allerlei onderverdelingen gebruiken, niet alleen voor de verdeling man/vrouw. Maar 'geslacht' is in de loop van de tijd gewoon vernauwd tot de betekenis 'sekse' in plaats van het algemenere 'soort'. Behalve in het woord 'geslacht' zie je de betekenis 'aarden naar' nog terug in zinnen als 'dat slag mensen' of 'dat slaat helemaal nergens op'. Zo zit dat dus :)