maandag 25 januari 2016

Stokoud & Beregoed

Er zijn van die woorden die heel gek zijn, als je er eens een keer bij stil staat. 'Stokoud' bijvoorbeeld, want wat zegt een stok nou over hoe oud iets is? Of 'beregoed', beren zijn toch helemaal niet per se goed? Hoe zit het?

Stokoud

Het voorvoegsel 'stok-' heeft bij ons de betekenis 'zeer, uiterst'. Oorspronkelijk was het een vergelijking, namelijk 'zo ... als een stok'. Dit werd echter steeds meer omgevormd naar 'stok...' ('stokoud' bijvoorbeeld). De eerste woorden die op deze manier ontstonden hadden nog wel iets met het beeld van een stok te maken (zoals 'stokstijf'), maar in latere gevallen is de betekenis van het voorvoegsel afgezwakt tot 'zeer, uiterst'. Het woord 'stekeblind' heeft hier overigens ook mee te maken. Dit was oorspronkelijk 'stokblind', maar is naar 'stekeblind' vervormd door volksetymologie en vanwege de associatie met ogen uitsteken en als gevolg daarvan blind worden.

Beregoed

Het verhaal over woorden met 'bere-' ervoor is eigenlijk precies hetzelfde. Ook hier werd eerst gezegd 'zo ... als een beer', maar is dat later omgevormd naar 'bere...' en is de betekenis afgezwakt tot 'zeer, uiterst'. Vandaar dat er zulke op het eerste gezicht vreemde combinaties als 'beregoed' hebben kunnen ontstaan. 

maandag 18 januari 2016

Pissebed

Pissebedden, wie kent ze niet? De kleine insectjes zijn overal in Nederland wel te vinden. Maar hoe komen zulke kleine beestjes aan zo'n gekke naam?

Pissenlit

Het woord 'pissebed' is gewoon een Nederlands woord, maar is wel overgenomen en vertaald uit het Frans ('pissenlit'). Hiermee werd echter niet het insect bedoeld, maar een kind wat nog niet zindelijk was en in bed plaste.

Pissebed

Dat het insect ook zo werd genoemd heeft te maken met de overtuiging in de oude volksgeneeskunde dat de diertjes een urineafdrijvende werking hadden. Pissebedden werden daarom gebruikt tegen bedplassen. In een boek over volksgeneeskunde staat: 'Een middel tegen bedwateren is het volgende: laat kinderen brij eten waarin een paar pissebedden zijn gekookt'. Op deze manier zouden kinderen hun urine al kwijt zijn voordat ze naar bed gingen. Maar ja, of het echt hielp... Gelukkig gebeurt het nu niet meer! 

maandag 11 januari 2016

Pony

Het woord 'pony' heeft bij ons twee betekenissen. De één is 'klein paard', de ander '(korter) haar dat over het voorhoofd valt'. Ik heb er al vaak genoeg grapjes over gehoord waarbij de ene betekenis opzettelijk met de ander verwisseld werd. Het is eigenlijk ook best wel raar, dat het twee zulke verschillende betekenissen heeft. Hoe komt dit?

Pony - klein paard

Het woord 'pony' in de zin van 'klein paard' heeft een lange reis afgelegd om tot de vorm en betekenis te komen dat het nu heeft. Om het overzichtelijk te houden even schematisch weergegeven:

'pullus' (Latijn, 'jong dier') > 'pullamen' (Latijn, collectivum van pullus, 'jonge dieren') > 'poulain' (Oudfrans, 'veulen') > 'poulenet' (verouderd Frans, 'veulentje') > 'powny' (Schots Engels) > 'pony' (Engels, 'klein paard'). Vanuit het Engels is het ook in die vorm in het Nederlands gekomen. 

Pony in je haar

'Pony' in de zin van 'haar dat over het voorhoofd valt' komt gewoon van het woord 'pony' in de zin van 'klein paard'. Eigenlijk is het een verkorting van 'pony-haar' (haar als van een pony dus). Dit komt door de gelijkenis die er is tussen het haar op het voorhoofd van een mens en de manen op het voorhoofd van een pony. Weet je dat ook weer, de volgende keer dat je je pony laat knippen.

maandag 4 januari 2016

Van wanten weten

En opeens is het dan toch echt weer kouder weer. De uitdrukking 'van wanten weten' (goed op de hoogte zijn van iets) past hier wel bij. Tenminste zo lijkt het. Maar waarom zou je iets van 'wanten' in de zin van 'handschoenen' moeten weten om goed op de hoogte te zijn? Worden met die 'wanten' wel handschoenen bedoeld? Of zit er meer achter de uitdrukking?

Want

'Wanten' in deze uitdrukking komt inderdaad niet van 'wanten' in de zin van 'handschoenen'. Het komt ook niet van 'wanten' in de zin van 'wantluizen', zoals wel eens gesuggereerd wordt. Waar het waarschijnlijk wel op slaat, is op het oude woord 'want', dat 'tuig' betekende en vroeger ook in het meervoud voorkwam. Je zou dus ook wel kunnen zeggen 'van tuigen weten'.

Andere uitdrukkingen

Dit maakt het al logischer, want tuigen zijn een stuk ingewikkelder dan handschoenen. Als iemand 'van tuigen wist' was hij er blijkbaar goed van op de hoogte hoe een tuig (bijvoorbeeld bij een trekdier, of tuigen op een zeilschip) werkt en in elkaar zit. Die betekenis 'op de hoogte zijn' is later algemener geworden. Dat het inderdaad waarschijnlijk met 'tuig' te maken heeft, is ook terug te zien aan andere uitdrukkingen die vroeger bestonden, namelijk 'zijn want kennen' en 'de wanten stellen'. Ook hier wordt 'tuig' bedoeld als er staat 'want'. Dit wordt nog verder ondersteund doordat er in het Engels de uitdrukking 'to know the ropes' ('de koorden/het tuig kennen') bestaat. De overeenkomst is niet te missen.