Slecht en slechts

Ik weet nog wel dat ik als klein meisje de betekenis van 'slechts' aan mijn moeder vroeg. Zij vertelde mij dat ik het kon vervangen door 'alleen maar'. Ik vond het echt een heel vreemd woord! Het leek qua vorm zo op 'slecht', terwijl het er qua betekenis niets mee te maken had. Ik vond het maar raar. De vraag is natuurlijk of het wel waar is, dat ze qua betekenis niets met elkaar te maken hebben...

Glad/effen

'Slecht' heeft niet altijd de betekenis gehad die wij er nu voor hebben. Het betekende oorspronkelijk namelijk 'glad, effen', maar die betekenis is in geen enkele West-Germaanse taal meer terug te vinden. Tenminste, niet in het woord 'slecht' zelf. Wel in andere woorden die van 'slecht' zijn afgeleid. Een goed voorbeeld is het woord 'beslechten'. Als je iets 'beslecht', maak je een eind aan iets, oftewel dan vereffen je iets/maak je iets glad.

Eenvoudig

De betekenis van 'slecht' ging al gauw van 'glad, effen' naar 'zich niet boven iets anders verheffend' en van daaruit naar 'gewoon, eenvoudig' over. Zo zijn wij ook bij onze huidige betekenis van 'slecht' gekomen. Dat 'gewone, eenvoudige' werd namelijk geassocieerd met 'niet goed, minderwaardig'. De ontwikkeling is vergelijkbaar met die van het woord 'gemeen'.
Doordat de betekenis naar 'gewoon, eenvoudig' ging, kregen wij onze huidige betekenis voor het bijwoord 'slechts' dat ontstaan is uit 'slecht'. Het bijwoord 'slechts' geeft namelijk ook aan dat iets 'niet meer dan iets anders' is, oftewel dat het 'eenvoudig' is. De twee woorden hebben dus toch wel wat met elkaar te maken. Dat lucht op. ;)

Computeren en amputeren - de overeenkomst

Misschien heb je er nooit bij stilgestaan, maar in 'amputeren' en 'computeren' zit allebei het stuk 'puteren'. Hebben deze twee werkwoorden iets met elkaar te maken? En zo ja, hoe dan? Want dat ze nou in betekenis op elkaar lijken kun je bepaald niet zeggen...

Putare

Het deel wat 'amputeren' en 'computeren' gemeen hebben komt van het Latijnse werkwoord 'putare'. Dit betekende onder andere in de terminologie van wijnbouwers 'snoeien' of 'snijden'. 

Computare 

'Amputeren' is natuurlijk direct af te leiden van dit 'snoeien/snijden', maar ook 'computeren' staat hiermee inderdaad in verband, al moet je daarvoor nog wel wat meer achtergrondinformatie hebben. 'Putare', 'snijden', werd namelijk ook gebruikt voor het maken van inkervingen in een kerfstok. Dit werd dan 'imputare' genoemd. Als je deze inkervingen bij elkaar optelde, kreeg je het 'computare' waarvan ons woord 'computer', letterlijk dus 'rekenaar, rekentuig', ook is afgeleid. Twee woorden dus, die qua betekenis mijlenver van elkaar staan, maar in de oorsprong opvallende overeenkomsten hebben! 

Luipaard

Wie heeft het zich niet eens afgevraagd: waarom heet zo'n katachtig dier nou een 'lui paard'? Dat slaat gewoon helemaal nergens op. Ten eerste is een luipaard allesbehalve lui en ten tweede moet je wel erg scheel zijn om er een paard in te zien. Dus hoe zit het nou?

Leon Pardos

Ons woord 'luipaard' heeft niet altijd deze vorm gehad. Het komt namelijk via het Oudfranse 'leopart', het nog ouder Franse 'liepart' en 'leupart' en het Laatlatijnse 'leopardus' van het Griekse 'leopardos', wat gevormd was uit 'leon' en 'pardos'. Dat 'leon' had te maken met het feit dat het dier op een leeuw leek en 'pardos' betekende 'mannelijke panter'. Het dier werd gezien als een kruising van die twee dieren. 

De luipaard

Zoals te verwachten was, heeft ons woord 'luipaard' dus niets met een 'lui paard' te maken. Maar hoe komen wij dan aan die vorm? Net als bij heel veel andere woorden heeft ook hier volksetymologie weer een rol gespeeld. Het 'leon' werd namelijk door die volksetymologie aangepast tot 'lupen', wat 'loeren, iemand verraderlijk aanvallen' betekent, wat prima bij een luipaard past. Zo is dus het eerste deel van het woord, 'lui', erin geslopen. Het tweede deel is nog simpeler, want 'pardos' wordt natuurlijk makkelijk verbasterd tot 'paard'. Maar die verandering heeft nog een gevolg gehad, want de associatie met 'paard' heeft ook het woordgeslacht beïnvloed. Daarom zeggen we nu niet meer 'de luipaard', maar 'het luipaard'. Geen enkel deel van 'het luipaard' is dus meer hoe het bedoeld was, maar we snappen allemaal wat we ermee bedoelen en daar gaat het om. :) 

Komeet

Er is al een keer een stukje over 'planeet' geweest. In de etymologie van 'planeet' vielen twee dingen op. Ten eerste dat het uit het Grieks kwam, en ten tweede dat het gewoon een woord was voor het verschijnsel dat mensen vroeger zagen, namelijk dat planeten dwalen. Ook bij het woord 'komeet' zien we deze twee kenmerken weer terugkomen.

Kométes

'Komeet' komt via het Latijnse 'cometa' namelijk ook uit het Grieks, van het Griekse 'kométes'. Dit is afgeleid van 'koman', 'het haar laten groeien', dat weer afgeleid is van 'komé, 'het haar'. Nu zul je wel denken, wat heeft haar nou in vredesnaam met een komeet te maken? Maar dat zit hem in dat tweede kenmerk: het beschrijven van een verschijnsel.

Gehaarde ster

Het Griekse 'kométes' betekende letterlijk 'met lang haar'. En dat is inderdaad het verklaren van een verschijnsel, want als je een komeet ziet, zie je een staart die daar achteraan sleept alsof het lang haar is. Daarom wordt het woord 'staartster' soms ook wel gebruikt als er 'komeet' wordt bedoeld. Er is zelfs een keer 'gehaarde ster' gevonden als synoniem voor 'staartster' en 'komeet'. Maar dat was in 1668. Gelukkig maar, want wij weten nu wel beter. Een ster met haren? Kom nou toch.