Vaccinatie

Vaccins zijn tegenwoordig de normaalste zaak van de wereld voor veel mensen. Maar dit is natuurlijk heel lang niet zo geweest. Pas sinds het jaar 1800 is het begrip 'vaccineren' bekend. Waarom heet het zo?

Koepokken

'Vaccin' is afgeleid van het Franse 'vaccine', dat 'koepokken' betekende. Dit 'vaccine' was weer afgeleid van het Latijnse 'vacca', 'koe'. Het woord 'vaccin' betekende als nieuw woord 'entstof tegen koepokken'. Later kreeg het de algemenere betekenis 'entstof tegen infectieziekte'.

Vaccinatie

Zoals aan de betekenis van het woord al te zien is, was het eerste vaccin dat er kwam tegen koepokken. In die tijd waren koepokken de doodsoorzaak voor 10-20% van de bevolking. De Britse arts Edward Jenner heeft een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van de vaccinatie. Hij vaccineerde mensen door een klein sneetje te maken in de huid met een besmet mesje (wat in aanraking was geweest met vocht uit een blaasje van een patiënt met de milde vorm van koepokken). De mensen werden mild ziek en kregen daarna de ziekte niet meer, ook niet als ze bewust in aanraking werden gebracht met de ziekte.

Schoorvoetend (het verband met schoorsteen)

De laatste tijd krijg ik steeds meer suggesties voor woorden, wat ik alleen maar heel erg leuk vind. Want soms leggen anderen verbanden, die ik zelf nog niet had gelegd. Zo vroeg Anne mij of ik een keer de woorden 'schoorsteen' en 'schoorvoetend' wilde uitzoeken, en of die misschien iets met elkaar te maken hadden. Toevallig had ik 'schoorsteen' al een keer uitgezocht (zie hier), maar 'schoorvoetend' nog niet... Daar komt nu verandering in.

Schoor

Zoals uit de blogpost over 'schoorsteen' al is gebleken, is een 'schoor' een steunbalk. Een 'schoorsteen' is dus letterlijk een steen die iets ondersteunt. Maar het woord 'schoor' bestaat ook als bijvoeglijk naamwoord en dan betekent het 'strak ergens schuin tegenaan' (hier zie je trouwens ook nog steeds de betekenis 'ondersteunen' in terug, want als je bijvoorbeeld een balk ergens strak tegenaan zet, biedt dat ondersteuning).

Schoorvoetend

Als je je voeten 'schoor' zet, zet je ze dus letterlijk schuin, of dwars, in ieder geval niet in de goede richting. Je zet je voeten schrap en probeert jezelf als het ware te ondersteunen om op dezelfde plaats te blijven staan. Schoorvoetend betekende vroeger dan ook 'tegenstribbelend', maar inmiddels heeft het meer de betekenis 'iets aarzelend of met tegenzin doen'. De woorden 'schoorvoetend' en 'schoorsteen' hebben dus zeker een verband. Beide woorden hebben te maken met ondersteuning, zij het in iets andere betekenis. Bedankt voor de suggestie Anne!

Vaderland, moedertaal en moedervlek

Jade stuurde mij een berichtje met een leuke vraag. Waarom zeggen we 'vaderland' en 'moedertaal'? Waarom niet 'vaderland' en 'vadertaal' of 'moederland' en 'moedertaal'? Hoe is dat verschil ontstaan? En als we toch bezig zijn, hoe zit het met het woord 'moedervlek'? Bedankt voor je suggestie Jade!

Vaderland

'Vaderland' is een vertaling van het Latijnse 'patria', voluit 'patria terra' (land van de (voor)vader). Oorspronkelijk was het een bijbels begrip. Als je bedenkt dat vroeger de man heerste over bezit en zeker over land, is het niet zo gek dat het woord 'vaderland' is ontstaan en niet 'moederland'.

Moedertaal

Maar waarom zeggen we dan wel moedertaal? Een veel gehoorde suggestie is dat dit komt doordat kleine kinderen vaak vooral van hun moeder leren spreken. Zeker vroeger was dit het geval als de man de hele dag werkte en de vrouw voor de kinderen zorgde. 'Moedertaal' in deze betekenis gebruiken we vanaf de 17e eeuw. Daarvoor noemden we het 'onze moeders taal' en 'moederlijke taal' (sinds de 16e eeuw), een vertaling van het Latijnse 'lingua materna'. In de 16e eeuw bestond het woord 'moedertaal' ook al wel, maar dan met de betekenis 'stamtaal'. 

Moedervlek

Tja, en dan heb je nog de moedervlek. Deze benaming schijnt voort te zijn gekomen uit volksgeloof. De baby zou namelijk met deze huidvlekken geboren worden als de moeder haar zwangerschapslusten niet kon bevredigen (augurken met slagroom enzo). Maar ja, hoe ze dan moedervlekken willen verklaren die later ontstaan... Het blijft een mysterie. :) 

Ik ken mijn pappenheimers

Maar eens een uitdrukking dit keer! Het is niet een heel veel gebruikte, maar wel een vreemde: 'ik ken mijn pappenheimers'. De betekenis daarvan is 'ik weet wat ik aan deze mensen heb, ik ken mijn mensen'. Hoe is deze uitdrukking ontstaan? Albert vroeg het zich af. Weer een leuke suggestie!

Wallensteins Tod

De uitdrukking heeft te maken met een toneelstuk over de Dertigjarige Oorlog (van 1618-1648). Een van de veldheren in die oorlog was graaf Gottfried Henrich zu Pappenheim. In dit toneelstuk speelden caveleriesoldaten van graaf Pappenheim een rol. Het toneelstuk, in 1799 opgevoerd, heette Wallensteins Tod.

Pappenheimers

Zoals de naam van het toneelstuk al doet vermoeden, ging het stuk vooral over baron Wallenstein. Ook dit was een veldheer in de Dertigjarige Oorlog. Op een gegeven moment werd hij echter beschuldigd van samenwerking met de vijand. Maar Pappenheim, die al twee keer eerder Wallenstein ten hulp was gekomen bij belangrijke manoeuvres, liet zijn soldaten aan Wallenstein meedelen dat zij hem niet voor een landverrader hielden. Daarop riep Wallenstein in het toneelstuk blij uit: 'daran erkenn' ich meine Pappenheimer!' Oftewel: 'daaraan herken ik mijn pappenheimers, zo ken ik jullie!'