Keizersnee

Gelukkig hebben we tegenwoordig de middelen om een keizersnee veilig uit te voeren, vroeger was dit wel anders. Toch lijkt het wel een woord met een geschiedenis te zijn. Maar wat heeft die 'keizer' ermee te maken?

Caesar

Het woord 'keizersnee' slaat er niet op dat deze operatie alleen bij de vrouwen van keizers werd uitgevoerd. Het woord is ontstaan door de mythe dat de eerste Romeinse Caesar door middel van deze ingreep ter wereld is gekomen. 

Caedere

Dat verhaal berust echter niet per se op feiten, maar eerder op het verband dat de Romeinse redenaar Plinius legde tussen de naam 'Caesar' en het Latijnse voltooid deelwoord 'caesus', van het werkwoord 'caedere' (hakken, snijden). Caesar "moest" dus wel via een keizersnee ter wereld gekomen zijn. Ook zou de mythe ontstaan kunnen zijn om Caesar wat extra goddelijkheid mee te geven (keizersneden konden namelijk tot de 16e eeuw niet uitgevoerd worden zonder dat de moeder overleed, hoewel Caesars moeder het zeker wel overleefd zou hebben). Hoe dan ook, keizersneden bestaan blijkbaar al heel lang.

Spijkerbroek, denim en jeans

Spijkerbroeken worden veel gedragen, maar dat is niet altijd zo geweest. Wat hebben 'spijkers' ermee te maken? En waar komt het woord 'denim' vandaan, of 'jeans'?

Denim

In 1847 begon Levi Strauss met het maken van stevige broeken voor de goudzoekers in Californië. Ze werden toen nog gemaakt van zeildoek. Maar toen de voorraad op was, stapte Strauss over naar een andere stevige stof: 'Serge de Nîmes' (keper uit Nimes). Dit verbasterde tot 'denim', zoals wij de stof nu ook kennen.

Spijkerbroek

Het 'spijker' in 'spijkerbroek' slaat op de klinknagels die vroeger aan de randen van de zakken werden geslagen om de broeken extra stevig te maken. Dit werd al gedaan vanaf 1872 en werd bedacht door Jacob Davis, die er patent op aanvroeg. Dit werd in 1873 toegekend (aan hemzelf en Levi Strauss & Company).

Jeans

Hoewel de draden van zichzelf wit zijn, hebben spijkerbroeken toch een blauwe kleur. Vroeger werd hier de verfsoort 'bleu de Gênes' (Genuees blauw) voor gebruikt. Dit werd verbasterd tot 'bluejeans' en uiteindelijk tot het veelgebruikte 'jeans'.

Oost-Indisch doof

Albert vroeg zich af waar de uitdrukking 'Oost-Indisch doof' vandaan komt. Dit wordt gezegd als iemand net doet alsof hij iets niet heeft gehoord, terwijl hij het eigenlijk wel heeft gehoord. Het is dus eigenlijk gewoon selectief luisteren. Waarom noemen we het zo?

Koloniaal verleden

De uitdrukking heeft te maken met het koloniale verleden van Nederland. Oost-Indië, beter bekend als Nederlands-Indië, was namelijk een paar honderd jaar een kolonie van Nederland. Er zijn echter drie theorieën hoe deze uitdrukking ontstaan is. 

Beleefdheid

De uitdrukking 'Oost-Indisch doof' heeft mogelijk te maken met het feit dat het voor Indiërs onbeleefd was om 'nee' te zeggen volgens hun traditie (de 'adat'). Door net te doen alsof ze je niet hoorden, konden ze tijd winnen om te onderhandelen of gewoon om geen 'nee' te hoeven zeggen. Ook zouden de Indische vorsten zich bewust van de domme houden bij onderhandelingen met Nederland, om uitstel te winnen.

Traagheid

Er wordt ook wel beweerd dat arbeiders op de plantages bewust niet luisterden naar hun Nederlandse opdrachtgevers. Dit zou te wijten zijn aan 'hun natuurlijke traagheid door de hete luchtsgesteldheid', zoals vermeld wordt in het Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal uit 1858.

Test

De laatste verklaring stelt dat het 'Oost-Indisch doof' zijn niet sloeg op de Indiërs, maar op de Nederlanders zelf, en in het bijzonder de matrozen. Zo zouden zij bij thuiskomst uit Nederlands-Indië net doen alsof ze doof waren, om te testen of hun familie nog wel echt blij was om hun te zien. Ook zou er de uitdrukking 'Oost-Indisch arm' hebben bestaan, waarbij de matrozen net deden of ze arm waren. 

Welke verklaring het bij het juiste eind heeft is moeilijk te zeggen. Misschien zit er in alle drie wel een kern van waarheid. Eén ding is zeker: het koloniale verleden laat ons nog steeds niet met rust, ook niet in de taal. 

Bevallen

We kennen het in twee betekenissen: 'een kind krijgen' en 'behagen'. Waarom heeft 'bevallen' beide betekenissen? Hebben ze iets met elkaar te maken?

Baren

Beide betekenissen hebben zeker met elkaar te maken, want ze komen van hetzelfde 'bevallen'. Dit betekende vroeger 'vallen, op iets neervallen'. De betekenis 'een kind baren' komt van het middelnederlandse 'bevallen ende van enen kinde genesen', dat 'te bed gaan liggen en van een kind verlost worden' betekende. Dit is uiteindelijk ingekort tot 'bevallen', wat wij nu niet alleen meer opvatten als 'op bed gaan liggen', maar ook als 'een kind baren'.

Behagen

De betekenis 'behagen' komt waarschijnlijk van de uitdrukking 'het bevallet mi wale' (het lot valt gunstig voor mij). Dit werd gezegd bij het dobbelen, als de dobbelsteen goed terecht kwam. Het schijnt uit het oude krijgersleven te komen, waarin de buit door het lot verdeeld werd. Vanuit die betekenis is het niet zo'n grote stap naar 'goed bekomen, behagen', zoals wij het nu kennen.

Schiphol

Raar woord hè? Ik heb me al vaak afgevraagd waarom 'Schiphol' zo heet. Maar nu weet ik eindelijk het antwoord :)

Sciphol

Al in het jaar 1447 komt het woord 'sciphol' voor, ook al bestonden er toen nog helemaal geen vliegtuigen. 'Sciphol' sloeg op de noordoostelijke hoek van wat toen nog het Haarlemmermeer was (voordat daar een polder kwam). Er zijn echter twee verklaringen waarom dat stuk zo heette. Eén daarvan is dat het een toevluchtsoord voor schepen was tijdens een storm ('hol' sloeg dan op 'hal' (vergelijk met Engelse 'hall'), een veilige plek dus). De andere verklaring is juist dat die plek erg gevaarlijk was voor schepen en dat daar veel scheepsrampen waren ('hol' is een ander woord voor 'graf').

Luchthaven

Hoe dan ook, toen in 1852 het Haarlemmermeer drooggelegd was, werd het fort dat in de noordoostelijke hoek gebouwd werd 'Fort Schiphol' genoemd. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd dit fort in gebruik genomen als militair vliegveld. Na de Eerste Wereldoorlog werden in sommige landen de verbouwde en afgedankte oorlogsvliegtuigen soms ook gebruikt voor post, vracht en passagiers.

KLM

Nederland wilde niet achterblijven en richtte in 1919 de 'Koninklijke Luchtvaart Maatschappij voor Nederland en Koloniën N.V.' op. In 1920 opende de KLM haar eerste lijndienst (tussen Amsterdam en Londen), met Schiphol als landingsplaats voor Amsterdam. In 1920 waren er 440 passagiers, maar in 2008 waren dat er wel 47.430.019, om precies te zijn. Het is maar goed dat we van de eventuele betekenis 'graf voor schepen' niks merken in de lucht! 

(Sinterklaas) kapoentje

Naar aanleiding van de blogpost van vorige week over het lieveheersbeestje, kwam de opmerking dat de kleine beestjes ook wel 'kapoentjes' genoemd worden. Maar waarom is dat zo? En heeft het iets te maken met 'Sinterklaas kapoentje'?

Kapoen

'Kapoen' komt van het Picardische 'capon', dat 'gesneden haan' betekende. Later kreeg het ook de betekenis 'schurk, deugniet', toen 'kapoen' een scheldnaam werd voor Joden, die sloeg op de besnijdenis.

Lieveheersbeestje

Maar wat heeft dat nou met een lieveheersbeestje te maken? Dat heeft te maken met het feit dat in de biologie kleine kevertjes ook wel 'haantjes' genoemd worden. Waarschijnlijk is dat de reden dat een ander woord voor lieveheersbeestjes 'kapoentje' is.

Sinterklaas kapoentje

'Sinterklaas kapoentje' slaat er niet op dat Sinterklaas een haan is. Hier speelt de betekenis 'schurk' meer een rol (hoe gek het ook klinkt). In de 19e eeuw bestond er namelijk een verhaal over 'Klaas kapoen', het prototype van een schurk. 'Sinterklaas kapoentje' zoals het in een kinderlied uit die tijd voorkwam, lijkt daarop gebaseerd te zijn (in een andere versie van het lied gaat het ook over 'Klaas kapoentje'). Het 'kapoentje' voor lieveheersbeestjes heeft dus niks te maken met Sinterklaas.

Lieveheersbeestje

Raar maar waar, het is vaak één van de weinige insecten waar kinderen (en volwassenen soms ook) niet bang voor zijn. Lieveheersbeestjes hebben dan ook een naam die niet bepaald angstaanjagend is. Maar waarom hebben ze die naam?

Freyafugle

De Germanen noemden dit beestje 'Freyafugle'. Dit betekende 'vogel van de godin Freya'. Waarom ze het kevertje zo noemden is niet bekend. Maar toen Europa gekerstend werd, werd het verchristelijkt naar 'onzelievevrouwebeestje' of het meer bekende 'lieveheersbeestje'. 

Andere talen

Ook in andere Europese talen heeft het beestje deze kerstening doorgemaakt. In het Duits worden ze 'Marienkäfer' genoemd en in het Engels 'ladybird', wat in het Amerikaans 'ladybug' werd. Dit slaat allemaal op de maagd Maria. Sommigen stellen de rode kleur van het beestje symbool voor de mantel van Maria en de zwarte stippen voor haar vreugde en verdriet.