Bessen, -bozen en -beien

Erik stuurde me een mailtje met de vraag of het 'boos' in 'framboos' en het 'bei' in 'aardbei' iets te maken hadden met 'bes'. In andere talen (zoals het Engels of Noors) hebben frambozen en aardbeien namelijk wel het woord voor 'bes' in hun naam (denk aan strawberry), maar in het Nederlands niet. Goeie vraag! Ik heb het voor je uitgezocht.

Bes

Ik begin maar bij het begin: waar komt het woord bes vandaan? 'Bes' komt van het oude woord 'basja'. Dit is een proto-Germaans woord, dus niet daadwerkelijk in geschriften gevonden, maar gereconstrueerd op basis van onderzoek en het vergelijken van verschillende talen die van de Germaanse tak zijn afgeleid. Van dat 'basja' zijn verschillende vormen afgeleid, zoals 'bees' of 'beze' (die allebei alleen nog in dialecten voorkomen), maar ook 'bezie', 'berie', 'ber' en uiteindelijk dus onze 'bes'. Mogelijk heeft dit 'basja' connecties met het Latijnse woord 'baca' (bes).

Framboos

Als we kijken naar de herkomst van 'framboos', is in ieder geval met zekerheid vast te stellen dat het uit het Frans komt, van het woord 'framboise'. De verdere herkomst is niet helemaal zeker, maar waarschijnlijk komt dat Franse woord van een Frankisch woord: 'brambesi' (letterlijk 'braambes'). Dit woord is samengesteld uit twee delen die corresponderen met 'braam' en 'bezie'. De f is er waarschijnlijk in geslopen onder invloed van het Oudfranse 'fraie' dat 'aardbei' betekende. Het 'bezie' (dat het Frans naar haar eigen taalregels heeft vervormd naar 'froise') zagen we net al in de etymologie van 'bes' voorbijkomen. Het 'boos' in 'framboos' heeft dus zeker wel met ons woord 'bes' te maken, ook al is dat op het eerste gezicht niet zo duidelijk als in andere talen.

Aardbei

De herkomst van 'aardbei' is niet zo moeilijk. Vooral het eerste deel 'aard' is vrij duidelijk: de aardbei groeit namelijk dicht bij de aarde. Het tweede deel 'bei' is afgeleid van het Oudfranse woord 'baie' (bes), dat weer afgeleid is van het Latijnse 'baca'. Ook hier zien we dus dat het 'bei' in 'aardbei' ook zeker wat met 'bes' te maken heeft. Bovendien waren andere namen voor 'aardbei' vroeger 'erdbere', 'ertbesie' of 'eertbese'. Hier zie je ook weer goed de etymologie van 'bes' en het woord 'bes' zelf in terug.

Conclusie

Kortom, het Nederlands is hierin niet echt anders dan andere talen. Ook in het Nederlands hebben frambozen en aardbeien wat te maken met bessen. Alleen doordat er zoveel verschillende woorden voor 'bes' in het Nederlands waren en niet alle woorden met een vorm van 'bes' zich op dezelfde manier ontwikkeld hebben, is er in het Nederlands een minder duidelijke relatie tussen woorden met een vorm van 'bes' en het woord 'bes' zelf dan bijvoorbeeld in het Engels. Aan de ene kant jammer, maar aan de andere kant toch leuk om een stukje van de geschiedenis van een woord nu nog in dat woord terug te kunnen zien.